Leikur einn
NÓVEMBER 2018
Árlega afhenda fornleifafræðingar Þjóðminjasafni Íslands töluvert af gögnum úr leyfisskyldum fornleifarannsóknum samkvæmt menningarminjalögunum nr. 80/2012. Þetta eru oftar en ekki gripir sem láta lítið fyrir sér fara en segja magnaða sögu ef skyggnst er örlítið undir yfirborðið. Gripur mánaðarins er þrælgott dæmi um það.
Að auki kristallast í gripnum svo margt sem höfundi þykir spennandi við íslenska fornleifafræði um þessar mundir og tækifærin sem í henni liggja fyrir þekkingu á samfélagi nútímans og fortíðar. Hér á eftir verða dregin fram nokkur atriði sem höfundi finnst gera gripinn spennandi. Hvet ég lesendur til þess að koma með sínar eigin túlkanir og hugrenningar.
Fundaraðstæður
Gripurinn er ferkantaður, rauður og úr plasti með einu pari af fjórum upphleyptum hringjum að ofanverðu en að mestu holur að innan að neðanverðu. Á upphleyptu hringunum má með góðu móti greina stafina „LEGO“. Kubburinn fannst í yfirborðslagi við fornleifarannsókn að Garðastræti 23, svonefndum Vaktarabæ, í Reykjavík sem fór fram árið 2008 undir stjórn Oddgeirs Isaksen fornleifafræðings hjá Fornleifastofnun Íslands ses. Rannsóknin var unnin að kröfu Fornleifaverndar ríksins, vegna fyrirhugaðra framkvæmda við húsið á lóðinni. Gripi rannsóknarinnar má skoða í Sarpi: http://sarpur.is/Leit.aspx?search=Gar%C3%B0astr%C3%A6ti%2023&filter=895&museumID=1&typeID=3
Sagan á bakvið Legó
Sögu Legó má rekja til ársins 1934 þegar Ole Kirk Christiansen stofnaði fyrirtækið LEGO í Billund í Danmörku en nafnið samanstendur af orðunum „leg godt“ sem gæti þýtt á því ástkæra ylhýra leiktu vel eða leiktu þér vel. Fyrst var einungis framleitt viðarleikföng en árið 1949 byrjaði framleiðsla á kubbunum sem við þekkjum í dag. Reikna má með því að Legó leikföngin hafi komið fljótlega til Íslands eftir að framleiðsla þeirra hófst á Danmörku enda samgangur milli landanna mikill. Tengsl Íslands og Legó eru ennfremur sérstök því á sjötta áratug síðustu aldar fékk S.Í.B.S. leyfi frá Legó í Billund til framleiðslu á Legó kubbum og er það einsdæmi í sögu Legó.
Höfundur fullyrðir að í dag sé varla til það mannsbarn á Íslandi sem ekki á eða veit hvað Legó er enda hafa vinsældir Legó síst farið dvínandi. 71 kvikmyndir, þættir og stuttmyndir hafa verið búnar til í tengslum við Legó, átta Legó skemmtigarðar eru til í heiminum og árið 2015 tók Legó við af Ferrari sem sterkasta vörumerki í heiminum.
Boðberri nýrrar efnismenningar
Legókubburinn frá Garðastræti er boðberi nýrrar efnismenningar en 20. öldin hefur verið kölluð plastöldin. Sögu plastsins má reyndar rekja nokkuð lengra aftur eða til ársins 1869 þegar John Weysley Hyatt náði að blanda sellulósa og bómull þannig að útkoman varð efni sem hægt var að móta á marga vegu og líktist náttúrlegum efnum á borð við bein til dæmis. Sellulósi er náttúruleg fjölsykra sem finnst víða meðal annars sem byggingarefni plantna. Uppgötvun Hyatts var byltingarkennd en það var ekki fyrr en 1907 að fram kom plast sem innihélt einungis tilbúin (e. synthetic) efni. Meðan á seinni heimstyrjöldinni stóð jókst mikilvægi og framleiðsla plastefna gríðarlega en talið er að framleiðslan í Bandaríkjunum hafi aukist um 300% á þeim tíma enda framleiðsluþörfin mikil.
Plastframleiðslan birtist svo hægt og bítandi í gögnum fornleifafræðinnar og er Ísland þar enginn undantekning eins og gripur mánaðarins ber glöggt vitni um.
Fornleifafræði hins nýliðna
Fornleifafræði er fyrst og fremst fræðigrein efnismenningar þar sem tíminn þarf ekki endilega að skipta höfuðmálið. Síðasta áratuginn eða svo hafa fornleifafræðingar í síauknum mæli farið að rannsaka nýlegar rústir og nýlegri efnismenningu þar sem meðal annars plastið er fyrirferðarmikið. Þetta er mjög áhugaverð þróun þar sem íslenskir fornleifafræðingar standa framarlega. Mætti nefna rannsóknir Dr. Gavin M. Lucas, prófessors í fornleifafræði við Háskóla Íslands, og Dr. Þóru Pétursdóttur, fornleifafræðing í Háskólanum í Tromsø sem gott dæmi um þá þróun.
Að ljá rödd
Þar sem fornleifafræðin rannsakar samfélög manna út frá efnismenningunni hentar hún einkar vel til þess að ljá hópum samfélagsins rödd sem lítið hefur heyrst í. Gripur mánaðarins er gott dæmi um það. Hann tengist börnum öðrum fremur þó svo að allir aldurshópar geti haft gaman af Legó. Mikilvægt er að rödd barna heyrist í sögunni því þau hafa líka mótandi áhrif á samfélagið.
Mörg önnur atriði væri hægt að draga fram varðandi þennan tiltekna grip en hér verður staðar numið að sinni. Á bakvið gripinn eru magnaðar sögur og þræðir sem tengja saman nútímann og fortíðina. Gripurinn getur þannig sagt margt um okkur sem samfélag, hvar við vorum og hvert við stefnum. Og í geymslum Þjóðminjasafns Íslands er fjöldinn allur af slíkum sögum varðveittar.
Ármann Guðmundsson
Heimildir:
Oddgeir Hansson (2009): Björgunaruppgröftur á lóð Vaktarabæjar við Garðastræti í Reykjavík – Með viðbótum eftir Guðrúnu Öldu Gísladóttur og Gavin Lucas. Skýrsla númer: FS433_08242. Fornleifastofnun Íslands. Reykjavík.
https://www.sciencehistory.org/the-history-and-future-of-plastics
http://www.ruv.is/frett/islensku-legokubbarnir