„Borg framliðinna”
DESEMBER 2018
Ljósmyndari Hjálmar R. Bárðarson.
HRB1-1973-284
Myndin sýnir Fossvogskirkjugarð um jólin 1973. Garðurinn er allur upplýstur og stafar birtan frá ljósakrossum, sem tengdir eru við rafmagn, og ennfremur frá útikertum. Þegar hér er komið sögu höfðu grafir í garðinum verið upplýstar um jólin í um 30 ár, í fyrstu aðeins í litlum mæli en fór vaxandi þegar fram í sótti. Fyrstu ljósgjafarnir voru olíuluktir og litaðar ljósaperur, seríur, sem tengdar voru við rafgeyma úr bílum. Venjuleg kerti (innikerti) voru einnig notuð þegar veður leyfði. Seríurnar voru settar á jólatré sem reist voru á leiðunum en einnig á lifandi tré og trjálausar grafir.
Um 1950 hafi mjög farið í vöxt að lýsa upp grafir í Fossvogi og má segja að þessi siður hafi þá fest sig í sessi á höfuðborgarsvæðinu. Kerfisbundin lýsing grafa með tengingu við rafveitukerfið hófst árið 1955 og olli hún straumhvörfum í útbreiðslu siðarins og dreifðist hann þaðan um allt land, í fyrstu einkum í þéttbýli. Í samtímalýsingu af þessari fyrstu jólaraflýsingu með tengingu við orkukerfið segir: Kirkjugarðurinn var eins og svolítil borg framliðinna, upplýst í vetrarmyrkrinu, þar sem gamlar minningar lifa.
Ljósakrossar eru langalgengasta lýsingin á gröfum í dag og hafa verið það lengi. Þeir eru séríslenskt fyrirbæri og hafa náð gríðarlegri útbreiðslu um land allt. Tréljósakrossar komu til sögu með rafvæðingunni sem og járnkrossar en framleiðsla á ljósakrossum úr plasti hófst um 1970 og hafa þeir að mestu leyst krossa úr öðrum efnum af hólmi. Útikerti hafa verið algeng frá um 1974 og hefur notkun þeirra sennilega byrjað í Reykjavík.
Ljósin eru langmest látin loga um jól og áramót en það var aðeins gert á aðfangadag í fyrstu. Þegar fram í sótti voru þau ennfremur tendruð á afmælis-, dánar- og giftingardögum hinna látnu, allraheilagramessu og fleiri dögum. Elstu dæmi um lýsingu á gröfum hér á landi eru frá fjórða áratug 20. aldar á Ísafirði, Raufarhöfn og Hafnarfirði, en höfðu ekki áhrif á útbreiðslu siðarins á sama hátt og Reykjavík.
Ljósin á gröfum eru gott dæmi um sið sem borist hefur hingað frá útlöndum, sennilega Danmörku, og náð fótfestu á tiltakanlega skömmum tíma. Siðurinn á uppruna sinn í kaþólskum löndum Evrópu þar sem hann hefur verið ástundaður a.m.k. frá því á miðöldum en þekkist einnig í Ameríku. Hann hefur einnig fengið mikla útbreiðslu meðal lútherskra Evrópuþjóða frá því í byrjun 20. aldar. Í þessum löndum hafa eingöngu verið notuð lifandi ljós nema í stærri borgum á Ítalíu. Inntak siðarins er að gefa eftirlifendum möguleika á að minnast hinna látnu og sýna í verki að eftir þeim sé munað. Hann gegnir jafnframt því hlutverki að skapa tækifæri til að láta í ljós tilfinningar um sorg og missi og deila þeim með öðrum, sem auðveldar fólki oft að takast á við þær.
Ágúst Ólafur Georgsson
Heimild: Ágúst Ólafur Georgsson, Ljósin á gröfunum (handrit).