Á Tjörn í Svarfaðardal er stórbýli og kirkjustaður. Þar var prestssetur fram til ársins 1917. Í brekku beint upp af Tjörn er kotbýlið Gullbringa, sem byggðist á 18. öld. Þar stendur enn framhús, sem byggt var framan við gamla bæinn og þar bjó Arngrímur Gíslason málari (1829-87) síðustu ár ævi sinnar ásamt seinni konu sinni og börnum. 

Núpsstaður er austasti bær í Fljótshverfi, skammt vestan við Lómagnúp. Húsið er lokað almenningi.

Á Galtastöðum fram er lítill torfbær frá 19. öld með svokallaðri fjósbaðstofu. Baðstofuloftið var þá yfir fjósinu og ylurinn af kúnum nýttist til húshitunar. Bærinn er lokaður fyrir almenning.

 Gísli Þorláksson Hólabiskup (1657-1684) mun hafa látið reisa Grafarkirkju eða a.m.k. gera á henni endurbætur á síðasta fjórðungi 17. aldar en jörðin var þá í hans eigu. Ekkja hans, Ragnheiður Jónsdóttir (d. 1715) gerði staðinn að miklu miklu menningarsetri í sinni tíð. Grafarkirkju má telja til elstu húsa sem enn standa á Íslandi. Húsið er lokað almenningi. 

Á Grenjaðarstað stendur stendur einn stærsti torfbær landsins. Af honum er mikil prýði og vert er að leggja leið sína á Grenjastað þegar ferðast eru um norðurland. 

 Á Vestfjörðum er á stórum svæðum mikið af prýðilegu hleðslugrjóti og var þar víða eingöngu notað grjót í veggi torfhúsa. Hjallurinn er gott dæmi um þetta. Hann er með stærstu og veglegustu húsum sinnar tegundar á landinu en hann er talinn reistur um 1880. Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

 Elsta heimild um kirkju í Hofi er í máldaga frá 1343 og var hún þá bændakirkja, helguð heilögum Klemens. Síðar varð kirkjan útkirkja frá Sandfelli. Kirkjan sem nú stendur var reist á árunum 1883-85 af Páli Pálssyni forsmið og snikkara frá Hörgsdal. Hún er með timburgrind úr bindingsverki, en steinhlöðnum langveggjum og helluþaki, þöktu torfi. Kirkjan er lokuð almenningi.

 Eyrarbakki varð ein af höfnum einokunarverslunarinnar árið 1602 og varð verslunin þar mjög umsvifamikil á síðari hluta 19. aldar og fram á þá tuttugustu. Húsið var reist árið 1765 og var upphaflega heimili verslunarstjóra og annars starfsfólks Eyrarbakkaverslunarinnar. Assistentahúsið var byggt við Húsið árið 1881 en þar var aðsetur verslunarþjóna Lefolii-verslunarinnar. Byggðasafn Árnesinga hefur verið í húsunum frá 1995. 

Opið alla daga frá 30. maí til 31. ágúst kl. 11 - 18 og eftir samkomulagi.

Keldudalur gengur inn af Dýrafirði, og er Hraun um 10 km í loftlínu vestur frá Þingeyri, en komst þó seint í vegasamband heldur var aðgengi einkum frá sjó.Hraunskirkja var reist árið 1885. Aðalsteinn Pálsson bóndi í Hrauni sá um smíðina og gaf söfnuðinum húsið. Kirkjan stendur rétt utan við gamla kirkjugarðinn en innan hans hafa eldri kirkjur í Hrauni staðið. Kirkjan er lokuð almenningi.

Skammt upp af Hvammstanga er Kirkjuhvammskirkja. Jörðin Kirkjuhvammur á Vatnsnesi, sem í fornum skjölum er nefnd Hvammur í Miðfirði, var talin góð jörð en þó ekki , stórbýli. Kirkjuhvammur var talinn þingstaður árið 1406. Búskap var hætt í Kirkjuhvammi árið 1947 og húsin jöfnuð við jörðu um 1960. Kirkjan er eina húsið frá fyrri tíð sem nú er á jörðinni. Kirkjan er lokuð almenningi.

Klukknaportið á Möðruvöllum er talið reist um 1780. Það er hið eina sinnar tegundar sem varðveist hefur frá svo gamalli tíð en slík port voru algeng við kirkjur fyrr á öldum. Í portinu hanga þrjár klukkur og er sú elsta frá árinu 1769, sú næsta frá 1799 og sú yngsta er frá árinu 1867.

Skötufjörður gengur suður úr miðju Ísafjarðardjúpi, og er eyjan Vigur úti fyrir fjarðarminninu. Litlibær var reistur árið 1895 af tveimur vinafjölskyldum, sem bjuggu upphaflega sín í hvorum hluta hússins og var því þá skipt í miðju með þvervegg. Húsið er úr timbri með steinhlöðnum veggjum upp að langhliðum og grasi á þökum. Opið er alla daga frá 10-18 yfir sumartímann og kaffi og meðlæti til sölu.

Nesstofa er fyrsti íslenski landlæknisbústaðurinn, hlaðin úr tilhöggnu grjóti á árunum 1761-1767. Í Nesstofu hófst opinber lyfsala árið 1772 og þar starfaði einnig ljósmóðir. Húsið komst í einkaeign þegar embættin tvö voru flutt til Reykjavíkur upp úr 1830.

Nesstofa er ekki opin almenningi.

Pakkhúsið á Hofsósi er meðal elstu húsa sinnar tegundar á landinu. Það er stokkbyggt bjálkahús með háu skarsúðarþaki. Húsið er talið reist 1777. Geymsluloft er í húsinu og op á efri hæð með hlerum, þar sem vörur voru fluttar um. 

 Reykholtskirkja var reist á árunum 1886-1887 af Ingólfi Guðmundssyni. Í formum kirkjunnar gætir sterkra áhrifa frá Dómkirkjunni í Reykjavík. Kirkjan er opin almenningi.

Á Þykkvabæjarklaustri í Álftaveri var munkaklaustur í kaþólskum sið, stofnað 1168. Þar er nú bær og kirkjustaður. Nokkru sunnan við bæjarhúsin eru tvö sambyggð sauðahús, sem ekki er auðvelt að komast að. Við enda þeirra var áður hlaða og opið úr henni inn í bæði sauðahúsin. Vestara húsið var byggt skömmu fyrir aldamótin 1900 en það eystra nokkru síðar. Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

Saurbæjarkirkja er stærst þeirra fáu torfkirkna sem varðveist hafa á landinu. Hún var reist árið 1858 af timburmeistaranum Ólafi Briem (1808-59), sem lærði trésmíði í Kaupmannahöfn á árunum 1825-1831. Ólafur var mikilvirkur forsmiður í Eyjafirði um sína daga og er hann einnig höfundur Hólakirkju í Eyjafirði og Gilsstofu sem nú stendur við Glaumbæ í Skagafirði.

 Þjóðgarðurinn í Skaftafelli er vestast í Öræfasveit. Talið er að einbýli hafi verið í Skaftafelli fram á öndverða nítjándu öld. Byggð var í Seli árið 1832 en öll byggð fluttist skömmu síðar upp í hæðina vegna ágangs Skeiðarár.  Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

Á Sómastöðum er nú gamalt steinhús sem Hans Jakob Beck útvegsbóndi byggði við torfbæinn þar árið 1875. Húsið er opið almenningi þriðjudaga og fimmtudaga milli klukkan 14 og 16, frá 1. júní - 31. ágúst.

Sjávarborgarkirkja stendur á Borg, klettahöfða skammt frá Sauðárkróki, og rís hátt upp frá sléttlendinu í kring. Þarna var kirkjustaður að minnsta kosti frá því á 14. öld. Kirkjan er úr timbri, byggð af Ólafi Guðmundssyni frá Húsey árið 1853, og stóð húsið upphaflega rétt norðan gamla torfbæjarins. Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

Á Skipalóni eru tvö hús í vörslu Þjóðminjasafns Íslands. Þar bjó Þorsteinn Daníelsson (1796-1882) smiður og mikill athafnamaður. Hann var brautryðjandi á sviði jarðræktar í Eyjafirði og upphafsmaður að þilskipaútgerð við Eyjafjörð. Smíðaði Þorsteinn bæði húsin á Skipalóni og ýmis önnur merk hús fyrir norðan, auk báta og ýmsa gripi úr tré og járni. Íbúðarhúsið, sem gengur undir nafninu Lónsstofa, reisti hann árið 1824 og nítján árum síðar smíðahúsið. Eins og nafnið bendir til hafði Þorsteinn þar verkstæði sitt. Lokað almenningi.

Um 8 km vestur frá Reykhólum á Reykjanesi í Austur-Barðastrandarsýslu er kirkjustaðurinn Staður. Þar var á árum áður stórbýli og Ólafskirkja í kaþólskum sið. Prestssetur var á Stað fram til 1948 en var þá flutt að Reykhólum, þar sem áður hafði verið útkirkja frá Stað.  Staðarkirkja var reist árið 1864 af Daníel Hjaltasyni gullsmið, hreppstjóra og bónda. Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

Í Blönduhlíð eru fjórir bæir, er ganga undir nafninu Akratorfa. Einn þeirra eru Stóru-Akrar, þar sem bjó Skúli Magnússon, síðar landsfógeti, mestan hluta sýslumannstíðar sinnar í Skagafirði og standa enn leifar af bæ sem hann lét byggja á árunum 1743-45. Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

Í Tungufelli í Hrunamannahreppi er timburkirkja af eldri gerð turnlausra kirkna sem einkennast af því að veggir eru lágir og gluggar nema við þakbrún. Hún var reist árið 1856 af Sigfúsi Guðmundssyni forsmið sem einnig smíðaði Hrunakirkju og gömlu sóknarkirkjuna í Skálholti. Húsið er opið gestum á eigin ábyrgð daglega 8-18. Vinsamlegast gangið vel um.

Timburhús undir klassískum áhrifum, reist af Sumarliða Sumarliðasyni gullsmið um 1860. Það var upphaflega byggt við timburstofu frá því um 1800. Í vörslu Þjóðminjasafnsins frá 1992. Opið í samræmi við siglingar Vesturferða. 

Eina varðveitta vindknúna kornmylla landsins úr timbri. Talið er að Daníel Hjaltason gullsmiður hafi reist mylluna um 1860 en hún hefur síðar verið stækkuð og endurbætt. Í vörslu Þjóðminjasafnsins frá 1992.