Næla frá Vaði
JANÚAR 2021
4340/1896-118
Gripur mánaðarins er næla sem fannst í kumli í Vaði, Skriðdal í Fljótsdalshéraði. Nælan er talin vera heiðin og frá árunum 900-1000. Hún fannst árið 1894 og tveimur árum síðar var nælan sett í vörslu hjá Forngripasafninu, síðar þekkt sem Þjóðminjasafn Íslands.
Hér á landi hafa fundist nælur af ýmsum gerðum. Flestar eru úr bronsi og hafa verið steyptar í leirmótum. Smíðatækni og listastílar gefa til kynna að stór hluti gripa sem finnast hér séu af norskum uppruna eða gerðir eftir norskum fyrirmyndum. Aðrir eiga uppruna sinn að rekja til Bretlandseyja, meginlands Evrópu eða frá hinum Norðurlöndunum.
Nælan sem fannst í Vaði er bronsnæla í Borróstíl sem var helsti tískustíllinn á Norðurlöndum á seinni hluta 9. aldar. Er hún gott dæmi um nælu sem var gerð undir sænsk-baltneskum stíl.
Nælan er frábrugðin öðrum nælum sem hafa fundist hér á landi. Hringlaga nælan er steypt og lokuð að aftan með plötu. Nælan er úr bronsi, kringlótt og um það bil 3,5 cm að þvermáli. Umhverfis næluna er hækkanlegur flötur sem gerir hana kúlulaga. Nælunni eða kúlunni er skipt niður í átta reiti og efst í miðjunni gengur strýta. Undir nælunni er eirplata og tvær eirræmur eru festar á hana. Þunn bronsplata hangir í þessum tveimur eirræmum. Bronsplatan er 2,5 cm á lengd og 2 cm á breidd. Enn má sjá leifar af gylltri fyllingu á plötunni. Platan er með kroti sem líkist einhverskonar höfði eða ormahnúti. Neðst á plötunni hanga þrjár festar um 7 cm á lengd og í þessum festum hanga þrjár ferhyrndar bronsþynnur og eru breiðari í annan endann. Bronsplatan sjálf er talin vera í Borróstíl.
Er hún er talin vera frá 10. öld og stíll nælunnar með keðjum og plötum benda til að stíll hennar sé frá baltneskum löndum eða jafnvel frá Rússlandi. Í Norður-Noregi og Finnlandi hafa fundist svipaðar nælur. Skrautverkið á þessari bendir samt til þess að handverkið sé norskt.
Nælan er til sýnis á grunnsýningu Þjóðminjasafnsins Þjóð verður til. Menning og samfélag í 1200 ár.
Hrafnhildur Eyjólfsdóttir
Heimildir:
Sarpur https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=311072
Kristín Huld Sigurðardóttir. (2004). Haugfé. Gripir úr heiðnum gröfum. Í Árni Björnsson o.fl. (ritstjórar), Hlutavelta tímans : Menningararfur á Þjóðminjasafni (bls. 64-75). Reykjavík.
Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson. (1994). Næla frá Vaði. Í Árni Björnsson (ritstjóri), Gersemar og þarfaþing : úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands (bls. 78-79).