Nikulásarbikar

MARS 2019

1.3.2019

Þjms. 10937

Í kaþólskum sið tíðkaðist að kirkjur væru helgaðar dýrlingum og helgum mönnum sem vernduðu kirkju og sóknarbörn. Oddakirkja á Rangárvöllum var helguð heilögum Nikúlási, verndara sæfara og barna. Hann var vinsæll dýrlingur hér á landi sem og annars staðar á kaþólskum tíma. Alls voru þrjátíu og þrjár kirkjur á Íslandi tileinkaðar honum og hann var meðdýrlingur tólf annarra. Gripur mánaðarins að þessu sinni er svokallaður Nikulásarbikar sem er talinn vera frá um 1500, en bikarinn var áður í Oddakirkju og dregur nafn sitt af heilögum Nikulási.

Nikulásarbikarinn er 22,5 cm á hæð í gotneskum stíl og er búinn til úr fægðri kókoshnetu, sem komið er fyrir á silfurfæti, sem er eins og kaleiksfótur. Sex skrautleg silfurbönd liggja frá botnplötunni og upp að fláandi silfurvari sem vernda hnotuna. Um varið er grafin leturlína með gotneskum upphafsstöfum: HIALP MARIA MER MVN EG TREISTA Þ(ér).

Bikarinn er afskaplega fallegur og einstæður meðal íslenskra forngripa, en miðað við máldaga kirkna hefur hann átt marga sína líka á miðöldum. Kókoshnetubollar sem drykkjarílát sáust fyrst hjá efnafólki í Bretlandi kringum 13. öld. Svipuð drykkjarílát voru einnig gerð úr strútseggjum. Það verður að teljast ólíklegt að bikarinn hafi verið notaður undir messuvín við messuhald þótt fagur sé, því skurnin er gljúp og gæti dregið í sig vínið. Í máldögum kirkna er hann heldur ekki talinn með kaleikum heldur er hans getið sérstaklega sem skurn. Í vísitasíu frá Odda árið 1641 segir „Silfurbúið skurn, kalllað Nikulásarbikar, vænt“. Árið 1575 er nefnd „skurn silfurbúið“ og 1553 „skurn búin með loki“. Það eru þó engin ummerki um það á Nikulásarbikarnum nú að á honum hafi nokkurn tímann verið lok.

Sennilega hefur Nikulásarbikar verið ætlaður til þess að drekka minni helgra manna. Heilög María var einn vinsælasti verndardýrlingur miðalda og verndardýrlingur eða meðdýrlingur í fjölda kirkna á Íslandi. Í tveimur varðveittum skinnhandritum hafa ljóðlínurnar „Hjálp María mér, mun eg treysta þér“ verið skrifaðar á spássíu og er talið að þær hafi verið skrifaðar þar um 1500. Í Maríulykli, sem er eignaður Jóni Pálssyni Maríuskáldi og að líkindum ortur á seinni hluta 15. aldar eru þessar ljóðlínur: Bjarg María mér/mest treysti eg þér. Þetta er svipuð áletrun og er á bikarnum og ekki ólíklegt að hann hafi verið notaður til að drekka minni hennar.

Nikulásarbikarinn var seldur frá kirkjunni á Odda til Kúnstkammersins í Kaupmannahöfn árið 1784 og kom til danska þjóðminjasafnsins árið 1848. Hann var meðal þeirra gripa sem bárust Þjóðminjasafninu að gjöf frá Danmörku í tilefni þúsunda ára afmælis Alþingis árið 1930. Bikarinn er nú á grunnsýningu Þjóðminjasafnsins Þjóð verður til – menning og samfélag í 1200 ár og þar er tilvalið að berja gripinn sjálfan augum.

Helga Vollertsen

Heimildir:
Kristján Eldjárn. (1994). „Silfurbúið skurn kallað Nikulásarbikar“, Í Hundrað ár í Þjóðminjasafni, nr. 67. Reykjavík: Mál og menning.
Vísindavefurinn: https://www.visindavefur.is/svar.php?id=4659
Sarpur.is: http://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=336869