„Terra fyrir Herra“ og fataverksmiðjan Gefjun -Örstutt ágrip úr sögu íslenskra fataverksmiðja
SEPTEMBER 2019
Þjms. 2016-9
Gripur mánaðarins eru karlmannsjakkaföt, framleidd af fataverksmiðjunni Gefjun á Akureyri. Í gagnasafninu Sarpi er jakkafötunum þannig lýst:
Jakkaföt karlmanns (jakki, vesti og buxur) úr brúnyrjóttu ullarefni, framleidd af Fataverksmiðjunni Gefjun á Akureyri. Buxurnar eru með rennilás, tveimur krækjum í mittið og með vösum bæði að framan- og aftanverðu. Vestið er með fjórum vösum og því er hneppt með fimm tölum. Jakkinn er með tveimur stórum vösum og einum brjóstvasa, auk tveggja brjóstvasa að innanverðu. Honum er hneppt með tveimur tölum. Við annan innanávasann er saumaður miði: TERRA fyrir HERRA Fataverksmiðjan Gefjun. Á öðrum litlum miða að innanverðu má sjá að fötin eru númer 156. Jakkafötin voru gefin til Hjálparstarfs kirkjunnar snemma árs 2016 en ekki er vitað hvaðan þau bárust. Þau eru í mjög góðu ástandi og virðast lítið sem ekkert notuð.1
Einkaleyfi fyrir vörumerkið „Terra fyrir Herra“, sem er saumað í jakkafötin, var skráð 1974 og afskráð 1985.2 Í stafræna safninu timarit.is má sjá að auglýsingar á jakkafötum með þessu vörumerki voru í dagblöðum og tímaritum frá 1973-1978, svo sennilega hafa slík föt verið framleidd meirihluta 8. áratugarins. Í auglýsingunum má sjá jakkaföt, fermingarföt og smókinga í litum.
Þegar þessi jakkaföt voru framleidd af Fataverksmiðjunni Gefjun hafði hún rúmlega 60 ára sögu að baki. Hún hóf starfsemi á Gleráreyrum á Akureyri árið 1907, en fór frekar brösuglega af stað, m.a. vegna mikils kostnaðar við byggingu verksmiðjunnar og vegna þess að bændur höfðu meira upp úr því að selja ullina til útlanda. Starfsemi var því hætt strax árið 1908, en hófst aftur 1911.3 Skömmu fyrr höfðu verksmiðja Álafoss (1901) og Klæðaverksmiðjan Iðunn (1903) byrjað að vefa dúka líkt og Gefjun, en það var í fyrsta skipti sem það var gert í verksmiðju hér á landi. Þessar verksmiðjur áttu þátt í að vefnaði í heimahúsum var hætt. Fyrstu tvo áratugi síðustu aldar gekk rekstur klæðaverksmiðjanna erfiðlega enda var mikið flutt inn af fataefnum og dúkum.4
Verksmiðjurnar efldust svo í fyrri heimsstyrjöldinni þegar almenningur á Íslandi fór að kaupa meira af innlendri framleiðslu, enda erfitt að flytja inn vefnaðarvörur eða senda ull til útlanda.5 Sambandið keypti Fataverksmiðjuna Gefjun árið 19306 og varð hún hluti af verksmiðjuveldi þess. Iðnaðarframleiðsla var orðin mjög öflug á Akureyri á fjórða áratug síðustu aldar og var bærinn í raun orðinn sjálfum sér nógur hvað framleiðslu á fatnaði varðaði og þá var sérhæfing í ullariðnaði til staðar.7
Á fjórða og fimmta áratug síðustu aldar vænkaðist svo hagur klæðaverksmiðjanna enn frekar m.a. vegna þess að innflutningur á fataefnum dróst verulega saman. Árið 1931 var saumastofum bætt við hjá verksmiðjunum og varð í framhaldinu töluvert um að almenningur léti sauma á sig klæðnað úr íslensku efni. Upp úr 1960 seldu verksmiðjurnar mikið af værðarvoðum til útlanda og á næstu áratugum var m.a. ofið áklæði fyrir húsgagnaiðnaðinn og fataefni fyrir saumastofur.8
Gefjun var hluti af Iðnaðardeild SÍS, sem flutti aðsetur sitt norður til Akureyrar árið 1975. Fataverksmiðjur sem staðsettar voru á Akureyri á þeim tíma og heyrðu undir Iðnaðardeildina voru Ullarverksmiðjan Gefjun, Skóverksmiðjan Iðunn, Skinnaverksmiðjan Iðunn og Fataverksmiðjan Hekla.9
Á þeim tíma sem byrjað var að framleiða jakkafötin með vörumerkinu „Terra fyrir Herra“ var mikill uppgangur í iðnaði á Íslandi og var fata- og ullariðnaðurinn engin undantekning. Árið 1973 var Gefjun í 29. sæti yfir 50 stærstu fyrirtækin á Íslandi (röð skv. vinnuaflsnotkun). Þá var verksmiðjan Iðunn á Akureyri í 32. sæti og Álafoss hf. í 38. sæti.10
Það urðu miklar sviptingar í fataiðnaðinum á Íslandi á níunda áratug síðustu aldar. Ullariðnaðardeild SÍS , sem Gefjun var hluti af, og Álafoss sameinuðust árið 1987 undir nafni Álafoss, m.a. til að mæta aukinni samkeppni erlendis frá. Hagkvæmnin af samruna fyrirtækjanna stóð þó ekki undir væntingum, auk þess sem vörur nýja fyrirtækisins þóttu of dýrar og ekki nógu nýtískulegar. Álafoss hætti því starfsemi árið 1991 og þar með var 80 ára sögu Gefjunnar lokið.11
Már Einarsson
Heimildir:
Ásdís Jóelsdóttir (2009). Saga fatagerðar og fatahönnunar á Íslandi frá lokum 19. aldar til byrjun 21. aldar. Kópavogur: Höfundur.
Guðmundur Magnússon. (1973). Hver eru 50 stærstu fyrirtækin á Íslandi? Frjáls verslun, 32(5), 13. Sótt 29. ágúst 2019 af http://timarit.is/view_page_init.jsp?issId=232926&pageId=3156780&lang=is&q=Gefjun
Hugverkastofa. (e.d.). Terra fyrir herra. Sótt 29. ágúst 2019 af https://www.hugverk.is/trademark/v0008626
Magnús Guðmundsson. (1988). Ull verður gull: Ullariðnaður Íslendinga á síðari hluta 19. aldar og á 20. öld. Í: Jón Böðvarsson (ritstj.), Safn til Iðnsögu Íslendinga (2. bindi). Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag.
Sarpur.is - Sótt 29. ágúst 2019 af http://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=1659911
Verksmiðjur SÍS: Hafa byrjað útflutning á sængum til Bretlands. (1976). Frjáls verslun, 35(7), 71. Sótt 29. ágúst 2019 af https://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3160110
Tilvísanir:
1) Sarpur.is
2) Hugverkastofa. Terra fyrir herra.
3) Magnús Guðmundsson, bls. 127.
4) Magnús Guðmundsson, bls. 152.
5) Magnús Guðmundsson, bls. 128.
6) Magnús Guðmundsson, bls. 136.
7) Ásdís Jóelsdóttir, bls. 59.
8) Magnús Guðmundsson, bls. 152.
9) „Verksmiðjur SÍS“, 1976.
10) Guðmundur Magnússon, 1973.
11) Ásdís Jóelsdóttir, bls. 179-180.