„Þó ekki væri nema langspil“
Mars 2014
A-14545
Á grunnsýningu Þjóðminjasafnsins eru tvö langspil. Þau eru ákaflega ólík að gerð og velta þar af leiðandi upp spurningum um hvað langspil sé. Langspilið sem skráð er með safnnúmerinu A-635 er líkara langspilum eins og þau hafa mótast í huga þjóðarinnar sem ákveðið tákn, enda haganlega gert með hljómbotni með mynstrinu „ávöxtur lífsins“. Mörg langspil hafa í seinni tíð verið smíðuð með fyrst og fremst þetta að fyrirmynd. Langspil eru aftur á móti margvísleg að gerð og lögun. Sem dæmi má nefna langspil skráð A-14545 sem Pike Ward kaupmaður gaf Þjóðminjasafninu, en hann safnaði munum á Suður- og Vesturlandi mest þó á Ísafirði um aldamótin 1900.
Langspilið (A-14545) er úr furu og eru tveir stokkar hvor ofan á öðrum og því sterkur og mikill hljómbotn. Oft er talað um að langspil sé best að hafa á borði, en ekki er víst að borð hafi verið til á öllum heimilum á gullöld langspilsins (frá u.þ.b. miðri 18. til miðrar 19. aldar). Þetta langspil þarf hins vegar ekkert borð. Tveir strengir liggja yfir þverböndin og þverböndin eru með beini sem er fest ofan í tré. Einn „drón“ eða orgeltónsstrengur er ofan við og einn ómstrengur (eða resónans strengur) líkt og á harðangursfiðlu, indverskum sítar eða hinu norska hljóðfæri langeleik sem oft er borði saman við langspil. Því væri hægt að leika tvær nótur á móti bassanótunni en ekki eina eins og á flestum langspilum. Þar að auki eru þverböndin færanleg sem verður að teljast einstakt meðal þeirra hljóðfæra sem varðveist hafa. Boginn er með hrosshárum og er sér hólf fyrir bogann á hljóðfærinu. Hljóðfærið var strenglaust þegar tekið var við því en langspil eru sögð hafa ýmist haft hrosshársstrengi, messínstrengi eða látúnsstrengi.
Um miðja 19. öld voru til langspil um allt land, mörg hver heimasmíðuð og af ýmsum gerðum, en á seinni hluta aldarinnar virðist spilamennskan hafa dregist saman. Á fyrri hluta 20. aldar fannst varla sú manneskja sem kunni að spila á langspil. Spilatæknin og tónlistarhefðin hefur því ekki varðveist og ómögulegt er að segja hvernig tónlist spiluð á langspil hefur hljómað. Finnur á Kjörseyri lýsti þessu þó þannig: „Þannig sá ég t.d. einstöku menn í ungdæmi mínu er spiluðu þannig á langspil, að þeir létu fingurinn leika lítið eitt fram og aftur á hverri nótu, er þeir studdu á, og kölluðu þeir það að „láta hljóðið dilla“. Af þessu leiddi, að söngurinn hjá þessum mönnum varð lítið annað en einlægir smá ringir og trillur.“ Kannski gæti þetta tengst raddtækni sem beitt var í kvæðalögum, en þar var talað um stílbrigði eins og rykk, hnykk eða dillandi sem var mikilvægur partur af því stílbrigði sem tíðkaðist í rímnakveðskap a.m.k. á Breiðafirði snemma á 20.öld.
Kannski hefur mönnum ekki þótt langspilið fínt þegar ný tónlist var að ryðja sér til rúms. Á sjálfri gullöld langspilsins um miðja 19. öld þótti prestum á Þórsnesþingi söng í kirkjum vera ábótavant og vildu helst senda einhvern ungling erlendis í nám til þess að læra söng og helst einnig á hljóðfæri, „þó ekki væri nema langspil.“ En hvergi hefði líklega verið betri staður á þeim tíma til að læra á langspil en hér á landi.
Okkar hugmyndir um hljóðfæri hafa breyst og við gerum ráð fyrir að hljóðfæri sem heita sama nafni séu lík að gerð, stöðluð og geti auðveldlega lesið sömu nóturnar, en sú hugmynd er líklega seinni tíma hugmynd, mótuð af hljóðfærum og tónmenningu iðnbyltingarinnar. Erfitt er að rekja uppruna langspils því mörg samskonar hljóðfæri fyrirfinnast víða um Evrópu og víðar. Sumir vilja jafnvel rekja langspilið aftur til einstrengings Pýþagórasar en kannski er hægt að rekja það ennþá lengra aftur.
Guðmundur Steinn Gunnarsson
Heimildir:
Bjarni Þorsteinsson: Íslensk þjóðlög, Kaupmannahöfn, 1906-1909.
Friðrik Guðni Þórleifsson: Um Langspil, lokaritgerð í sagnfræði við Háskóla Íslands, Reykjavík, 1971.
Hildur Heimisdóttir: Langspil and Icelandic Fiðla, útskriftarritgerð samhliða námi í sellóleik við Det Jyske Musik konservatorium Århus, 2012.
Hreinn Steingrímsson: Kvæðaskapur, Reykjavík, 2000.