Þrjú hundruð ára gamalt fjölskyldualbúm
Janúar 2014
Konan á myndinni er Hólmfríður Sigurðardóttir. Fjölskylda hennar var ein sú voldugasta og ríkasta á Íslandi á 17. öld. Fjölskyldan hafði brennandi áhuga á myndlist eins og greinilega má sjá á grunnsýningu Þjóðminjasafnsins. Tengdaforeldrar Hólmfríðar, þau Ari Magnússon og Kristín Guðbrandsdóttir í Ögri, blasa við sjónum á stóru olíumálverki frá því um miðja 17. öld. Ari sést líka á eldri minningartöflu um föður hans, Magnús Jónsson prúða, þar sem hann krýpur ásamt bræðrum sínum við kross Krists. Báðar myndirnar voru málaðar í útlöndum. Sama á við um málverk sem sýnir dóttur Hólmfríðar, biskupsfrúna Ragnheiði Jónsdóttur, en um þá mynd má lesa hér.
Myndin af Hólmfríði Sigurðardóttur sker sig dálítið úr þar sem hún var gerð af íslenskum málara en ekki atvinnumálara í Þýskalandi eða Danmörku. Sami listamaður málaði myndina sem hangir við hliðina á myndinni af Hólmfríði. Hún sýnir dóttur og tengdason Hólmfríðar, þau Helgu Jónsdóttur og séra Þorstein Geirsson í Laufási. Stíll myndanna tveggja er áþekkur. Fólkið er málað með fáum litum og í einföldum uppstillingum. Yfir því svífa vængjaðir englar en fyrir neðan eru áletranir á latínu.
Til minningar um ástvin
Öll þessi áðurnefndu málverk eiga það sameiginlegt að þau voru gerð í minningu látins fjölskyldumeðlims. Hólmfríður og Þorsteinn sátu ekki fyrir hjá myndlistarmanni til þess að eiga mynd af sér uppi á baðstofuvegg. Helga pantaði þessar myndir eftir lát móður og eiginmanns. Á okkar dögum eiga flestar fjölskyldur albúm með myndum af öfum og ömmum, frændum og frænkum, jafnvel hundum og köttum og marsvínum. Áður en ljósmyndavélin kom til sögunnar var hins vegar algengt að leita til listamanns til að festa ástkær andlit á pappír, skinn eða striga. Málverk af Hólmfríði og ættmönnum hennar mynda saman stórt og fyrirferðarmikið fjölskyldualbúm sem hefur verið sameinað á ný í Þjóðminjasafninu.
Málari fæddur „ytst á Krists jarðarhala“
Séra Jón Guðmundsson á Felli í Sléttuhlíð er talinn hafa málað myndirnar af Hólmfríði og þeim Helgu og Þorsteini. Jón á Felli var yngsta barn prestshjónanna á Felli í Sléttuhlíð, þeirraGuðmundar Erlendssonar og Guðrúnar Gunnarsdóttur . Jón litli fæddist þó ekki með silfurskeið í munni. Síður en svo. Jón kom í heiminn árið 1631 í nyrstu byggð Íslands, Grímsey. Í dag er Grímsey vinsæll ferðamannastaður, skák- og fuglaparadís. Á dögum Jóns var Grímsey stórviðrasamt og volað útsker á hjara veraldar. Þar voru 21 heimili, þar með talið prestssetrið Miðgarðar.
Grímsey var ekki beinlínis eftirsóttasta sóknin á Norðurlandi, enda orðspor eyjunnar á 17. öld með ólíkindum. Þar geisaði skuggalegur sjúkdómur sem dró marga menn til dauða: skyrbjúgur. Það var alltaf fiskur í matinn. Ísbirnir og hafís voru tíðir gestir. Drykkjarvatn var af skornum skammti og á vetrum kom fyrir að vatnsbólin frusu alveg.
Fjölskylda Jóns var aðkomufólk í Grímsey. Áður bjuggu Guðmundur og Guðrún í Kræklingahlíð norðan Akureyrar og þar fæddust sjö systkini Jóns. Skömmu áður en Jón fæddist lenti faðir hans í ónáð hjá Hólabiskupi. Sennilega var þetta út af ótilgreindum (en væntanlega heiftarlegum) „ölyrðum“ milli hans og prestssonarins í Laufási. Faðir Jóns missti brauðið og var sendur til eyjunnar „ytst á Krists jaðarhala“ eins og hann orðaði það sjálfur.
Að heiman og heim
Grímsey var sex vikur sjávar (41 km) frá meginlandinu og þangað þurfti að ferðast í opnum báti. Það gerðu séra Guðmundur og ólétt kona hans með ungu börnin sín og aleiguna. Og hvað beið þeirra handan við hafið? Ókunnugt fólk. Ísbirnir. Vatnsleysi. Skyrbjúgur. Kannski grimmir sjóræningjar úr Alsír eins og þeir sem réðust á Vestmannaeyjar aðeins fjórum árum fyrr.
Grímsey kom fjölskyldunni kannski skemmtilega á óvart, þrátt fyrir allt. Fólkið í Grímsey tók vel á móti þeim. Nýfætt barn leit dagsins ljós og dafnaði þrátt fyrir skort á vatni og c-vítamíni. Nokkur kvæði eftir föður Jóns lýsa djúpum hlýhug prestsins í garð sóknarbarnanna. Engir stórhöfðingjar bjuggu í Grímsey en samfélagið þar var samheldið. Ekki spillti heldur fyrir að séra Guðmundur var skáld og orti rímur, sálma og kvæði. Nokkrir sálmar eftir Guðmund voru líklega ortir í Grímsey og hafa sjálfsagt verið frumfluttir í Grímseyjarkirkju. Jón á Felli fékk ekki ríkidæmi í vöggugjöf en hann fæddist á sannkölluðu menningarheimili.
Séra Guðmundur fékk uppreisn æru árið 1634. Jón var ennþá smábarn þegar þau fluttust úr Grímsey að Felli í Sléttuhlíð. Afi hans Erlendur var prestur á Felli. Nú var Erlendur orðinn gamall og Guðmundur fékk að þjóna í hans stað. Jón lærði til prests og varð prestur á Felli árið 1668, skömmu eftir andlát móður sinnar. Þá var Guðmundur orðinn háaldraður og lést árið 1670.
Jón málaði mynd til minningar um Guðmund föður sinn. Því miður er ekki vitað hvað hefur orðið af þessu málverki. Engar aðrar myndir eignaðar Jóni eru varðveittar í Þjóðminjasafninu.
Katelin Parsons
Heimilidir:
Erfiljóð Guðmundar og Guðrúnar í handritinu Lbs 1529 4to.
Katelin Parsons. „Gagn, gæði og gömul vísa um Grímsey.“ Són 10 (2012): 41–60.
Þóra Kristjánsdóttir. Mynd á þili. Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands og JPV, 2005.