„Vefnaðarleifar miklar“
JÚLÍ 2017
Þjms. 4873-a/1901-93
Spjaldvefnaður var algengur hér á Íslandi sem og annars staðar á öldum áður. Tæknin er ævaforn og þróaðist hér á Íslandi á sérstakan hátt. Breidd spjaldofinna banda fer eftir fjölda spjalda og grófleika bandsins en oftast eru þau nokkurra sentimetra breið. Til vefnaðarins þarf spjöld sem í dag eru gerð úr vaxbornum pappa, en áður fyrr voru þau til dæmis gerð úr tré, beini, hörðu leðri eða hverju því sem tiltækt var. Spjöldin eru oftast ferhyrnd, um það bil 10 cm í þvermál og hvert horn þeirra er gatað. Uppistöðuþræðirnir eru þræddir í gegnum götin á spjöldunum ýmist frá hægri eða vinstri. Uppistöðuþræðirnir ráða mynstrinu á ofna bandinu en ívafið er yfirleitt haft í sama lit og uppistöðuþræðirnir á hvorum kanti. Þegar búið er að setja vefinn upp bregður vefarinn öðrum endanum í belti um sig miðjan og hinn endann þarf að festa við eitthvað sem ekki nær að losna. Spjöldunum er svo snúið til að búa til skilin sem ívafinu er skotið í með skyttunni. Þannig er hægt að búa til regluleg mynstur eða óregluleg. Jafnvel er hægt að vefa stafi og skrifa heilu setningarnar, til dæmis ártöl og nöfn eigenda bandsins. Séríslenska útgáfan af spjaldvefnaði er þannig að í stað þess að hafa spjöldin lárétt og að skil myndist á einum stað þegar ofið er, eru spjöldin höfð „upp á rönd“ þannig að tvenn skil myndast. Þarf að skjóta ívafinu í gegn um bæði skilin til að vefa. Þannig verða böndin þykkari og mjórri en ella.
Spjaldofin bönd eru gjarnan skrautleg og mjög sterk. Hægt er að nota spjaldvefnað á margan hátt, til dæmis í skreytingu á fatnað, sem belti eða axlabönd og ekki er leiðinlegt að skreyta fák sinn með reiðtygjum úr spjaldofnum böndum. Á landnámstíma var hins vegar spjaldvefnaður notaður til að setja upp kljásteinsvefstað. Spjaldofin bönd voru notuð sem upphafsborðar og var uppistaðan fest við borðann sem þannig gerði vefnaðinn stöðugan. Borðinn var síðan notaður þegar saumað var úr klæðinu, sem nokkurs konar skreyti ofanvert, til dæmis á svuntum kvenna.
Vefnaður og annað lífrænt efni varðveitist ekki vel í jörðu og það er afar sjaldgæft að heillegar efnispjötlur finnist frá landnámi hér á landi. Nokkrir efnisbútar hafa þó varðveist og fundist í kumlum á Íslandi. Kristján Eldjárn telur hinn látna yfirleitt hafa verið í alklæðnaði þegar hann var heygður í heiðnum sið (Kuml og haugfé, 2016, bls. 323), þó að efni fatnaðarins hafi með öllu orðið að moldu. Merki fatnaðar segir hann að sjáist oft í spanskgrænu og ryði á öðru haugfé þó að klæðin sjálf hafi almennt ekki varðveist.
Kúptar nælur sem konur báru sem skart koma við sögu við varðveislu á fataklæðum frá þessum tíma. Kúptu nælurnar eru úr koparblöndu, gjarnan skreyttar með gyllingu eða silfri. Við tæringu losna málmjónir úr koparblöndunni og við ákveðnar aðstæður geta þær stuðlað að varðveislu lífrænna efna í jörðunni. Þessi lífrænu efni geta verið ull og hör úr fatnaði sem nælan hefur legið við í hundruðir ára.
Á grunnsýningu Þjóðminjasafns Íslands eru nokkrir efnisbútar sem láta lítið yfir sér. Þeir eru í fremsta tímahólfi sýningarinnar, í myrkum skáp, sem gestum er boðið að keikja ljós í. Þetta er gert til að vernda hinn viðkvæma textíl. Þessa búta úr klæðum kallar Kristján Eldjárn „Vefnaðarleifar miklar, sem varðveist hafa við kúptu næluna“ (Kuml og haugfé, 2016, bls. 216). Kumlið sem efnisleifarnar fundust í var í Reykjaseli á Austurlandi, en þar var miðaldra kona heygð ásamt hesti og þó nokkru öðru haugfé. Bútarnir eru smáir en þó má lesa nokkra sögu úr þeim. Marta Hoffmann rannsakaði bútana og birti grein árið 1965 um þá í Árbók hins íslenska fornleifafélags sem hún nefndi Erlendir munaðardúkar í íslenskum konukumlum frá víkingaöld. Spjaldvefnaðurinn er samkvæmt henni saumaður við mjög fíngert efni úr Z-spunnu ullareingirni, líklega innfluttu og annan af grófgerðu vaðmáli.
Vefnaður er talinn hafa verið kvennaverk í landnámstíð. Ekki eru miklar heimildir skrifaðar um þessi kvennaverk í Íslendingasögunum. Í Njálu er þó nefndur maður er lítur inn um glugga á dyngju og sér konur sem hafi þar fært upp vef. Mannahöfuð hafa þær í staðinn fyrir kljásteina, þarma úr mönnum fyrir garn, sverð fyrir skeið en ör fyrir hræl. Þær kveða vísur þar sem þær virðast vera að spá fyrir um óorðna hluti. Þær vefa einskonar örlagavef.
Anna Leif Elídóttir
Um textílleifanar frá Reykjaseli á Sarpi, Menningarsögulegu gagnasafni: http://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=320715
Ítarefni:
Björn M. Ólsen og Daniel Bruun. (1903). Hörgsdalsfundurinn. Árbók hins íslenska fornleifafélags, bls. 1-16.
Goslee, S. (1990). Basic Tablet Weaving. Sótt á: www.stringpage.com.
Hafsteinn Pétursson og Valtýr Guðmundsson. (1903, 1. janúar). Íslenzk hringsjá. Eimreiðin, bls. 71.
Inga Lára Lárusdóttir. (1943). Vefnaður, prjón og saumur. Í Guðmundur Finnbogason (ritstj.) Iðnsaga Íslands, bls. 154-192. Reykjavík: Iðnaðarmannafélag Íslands.
Kristín Axelsdóttir (2011). Prjón á Íslandi. „... las við rokk og prjóna.“ Ritgerð til BA prófs. Sótt á: http://skemman.is/stream/get/1946/7986/20872/1/Prj%C3%B3n_%C3%A1_%C3%8Dslandi.pdf.
Kristján Eldjárn. (2016). Kuml og haugfé úr heiðnum sið á Íslandi. 3. útgáfa. Ritstjóri Adolf Friðriksson. Reykjavík: Mál og menning.
Kristján Eldjárn. (1994). „Styttubönd“. Hundrað ár í Þjóðminjasafni. 5. útg. (1. útg. 1962). Reykjavík: Mál og menning.
Marta Hoffmann (1965). Erlendir munaðardúkar í íslenskum konukumlum. Árbók hins íslenska fornleifafélags, bls. 87-95.
Micéle Hayeur Smith. (2015). Klæðnaður, skartgripir og textílar. Frá sjónarhóli textílfræðings. Í Bryndís Sverrisdóttir (ritstj.) Bláklædda konan. Ný rannsókn á fornu kumli, bls. 25-43. Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands.
Sigríður Halldórsdóttir. (1970). „Spjaldvefnaður á Íslandi.“ Hugur og hönd. Rit Heimilisiðnaðarfélags Íslands, bls. 7-10.