Árhver og upphaf landslagsljósmyndunar

Ágúst 2012

2.8.2012

Ritstj. Steinar Örn Atlason

Sigfús Eymundsson. Lpr. 3877.

Fyrir augu ber lítið ljóst kartonspjald með tveimur sams konar myndum upplímdum hlið við hlið. Myndina tók Sigfús Eymundsson um 1870, þá nýlega kominn heim frá áralangri dvöl í Danmörku og Noregi. Hún telst meðal þriggja elstu landslagsljósmynda Sigfúsar og þar með íslensks ljósmyndara.

Vorið 1867 auglýsti Sigfús störf sín við ljósmyndun í fyrsta sinn í blaðinu Þjóðólfi. Auk ljósmyndatöku af fólki og fjöldaframleiddra mynda kunnra Íslendinga býður hann stereóskópmyndir til sölu: „Þaraðauki hefi eg nokkrar stereotyp myndir, er sýna ýmsa kafla af Dýrafirði, Ísafirði, Önundarfirði og Reykjavík.“ Myndirnar frá Vestfjörðum hafði hann tekið sumarið áður en Reykjavíkurmyndirnar yfir veturinn 1866 til 1867. Örfáar aðrar stereóskópmyndir hafa varðveist frá Sigfúsi og er sú yngsta sem ársetja má með vissu frá vígslu á styttu Thorvaldsens á Austurvelli árið 1875.

Stereóskópmyndir voru algeng framleiðsluvara ljósmyndara og var ætlað að skapa þrívídd í ljósmyndum. Þetta eru tvær myndir teknar frá sama sjónarhorni með tveggja og hálfs til þriggja þumlunga millibili, ýmist með myndavél með tveimur linsum eða þá tveimur myndavélum hlið við hlið. Sú mynd sem hvort auga nemur gefur okkur lítillega breytilegt sjónarhorn. Þegar tvær slíkar myndir renna saman í huga okkar verður til ein mynd í þrívídd. Gallinn á öllum stereóskópmyndum Sigfúsar er sá að þær eru tvær nákvæmlega eins myndir límdar upp hlið við hlið og því ekki hægt að ná fram þrívíddaráhrifum við skoðun þeirra.

Myndefnið er hver í miðjum árfarvegi, bunga hefur hlaðist umhverfis hverinn og gufustrók leggur uppaf honum. Í forgrunni stendur hestur með klifsöðli sem hefur flutt varning ljósmyndarans á vettvang. Hestinum er meðvitað stillt upp í forgrunni myndarinnar, líklega sem stærðartákni. Hverinn gengur undir heitunum Árhver, Vellir eða Vellinesshver og er í Reykjadalsá í Reykholtsdal í Borgarfirði, og hefur legu og gerðar sinnar vegna sérstöðu meðal annarra hvera. Það sér þvert yfir dalinn til hlíðar handan hans og þar má sjá móta fyrir torfbæjarröð sem fellur að landinu á bænum Sturlureykjum. Hvað er Sigfús að reyna að sýna okkur á þessari mynd? Tilgáta mín er sú að hann hafi reynt að ná mynd af gosi í hvernum en fallið á tíma. Hverir voru með eldgosum og fossum eitt þeirra sérkenna Íslands sem erlendir myndlistarmenn teiknuðu, máluðu eða miðluðu í grafískum myndum og Árhver var kunnur áfangastaður erlendra ferðamanna. Myndavélin sem notuð var bauð ekki upp á nærmyndartöku líkt og nú myndi tíðkast. Myndsviðið skapaði ákveðna fjarlægð á myndefnið.

Sigfús var í fararbroddi íslenskra ljósmyndara. Hann myndaði hús, staði og landslag fyrstur allra og mótaði um leið sýnina á þá. Af sumum sígildum ferðamannastöðum eins og Almannagjá, Öxarárfossi, Geysi eða Heklu höfðu erlendir myndlistarmenn áður gert grafíkmyndir en oftast var Sigfús frumherjinn þegar kom að ljósmyndun. Myndir hans voru fyrstu íslensku myndirnar sem urðu veggskraut í híbýlum fólks eða skoðuð í albúmum og í sérstökum myndaskálum í stofum. Ný tækni opnaði fyrir nýja sýn og nýja upplifun. Eigið umhverfi og eigið land opnaðist fyrir augum fólks í myndum hans. Sigfús Eymundsson skapaði með myndum sínum upphafið að þeirri landslagshefð sem síðan hefur verið ríkjandi í íslenskri myndsköpun.

Inga Lára Baldvinsdóttir