Fyrstu íslensku votplötu ljósmyndirnar
Desember 2015
Ritstj. Inga Lára Baldvinsdóttir
Mms-9492.
Jón Chr. Stefánsson nam fyrstur Íslendinga votplötu (collodion) ljósmyndatæknina og hóf að nota hana hér á landi árið 1858. Jón lærði ljósmyndun hjá W. F. Riberholt í Rönne á Borgundarhólmi og hefur varðveist vottorð um það nám dagsett 1. mars 1858. Lítið hefur varðveist af ljósmyndum Jóns, en með rannsókn sem var gerð árið 2010 í Minjasafninu á Akureyri vegna sýningar á ljósmyndurum sem starfað höfðu á Akureyri, kom í ljós að ekkert virtist hafa vaðveist af ljósmyndum frá fyrsta tímabili Jóns eða árunum 1858 til 1860.
Til eru frásagnir af myndatökum Jóns þetta sumar í dagbókum Sveins Þórarinssonar, föður Jóns Sveinssonar (Nonna) og nágranna Jóns. Þar segir að Jón hafi myndað alla fundarmenn sem komnir voru til Akureyrar 1858 til að sitja fjárkláðafund sem var haldinn 11. til 16. júlí. Sveinn segir: „Fundarmenn létu margir Photographera sig.“ Fundinn sátu 30 fyrirmenni, báðir amtmennirnir Pétur Hafsteen og Arnesen, og „nóg af Kammerráðum og sýslumönnum“ segir Sveinn í dagbók sinni 16. júlí. Gerð var leit eftir nafnalista fundarmannanna árið 2010 en engar myndir fundust.
Síðar í dagbókarfærslu Sveins í september er sagt frá því að Jón hafi komið að Möðruvöllum í Hörgárdal til að mála kirkjuna og fékk Sveinn að taka þátt í því. Þá segir í dagbók Sveins 13. september 1858: ˶Jón Stephánsson var lengst af að reyna að photographera myndir af Tótu sem lukkuðust ekki.” Þann 15. september: Jón St. reyndi ½ dag að photographera Tótu lukkaðist ekki.” Þarna er Jón sennilega að glíma við að gera ambrotýpur, sem þurftu að vera rétt undirlýstar til að þær sæust við svartan bakgrunn. Þetta voru votplötur sem voru viðkvæmar fyrir raka og hitastigi í vinnsluferlinu. 16. september segir Sveinn:„Jón setti myndir í ramma.”
Síðan kemur að myndatökum Jóns af fjölskyldu Sveins. 19. september 1858 segir: „Jón St. reyndi margsinnis að photographera mig náði 1 lélegri mynd og 1 ónýtri af konu minni.” Og 21. september:Jón Stephánsson var að photographera myndir af Tótu og frúnni margar ónýtar, fáar nýtandi, náði 1 af mér 1 af konu minni og 1 af dætrum mínum báðum, ekki góðum.” 23. september:„Jón fullkomnaði myndir sínar og setti í ramma, fékk ég hjá honum 4 alls, 2 notandi en 2 lítt nýtar og óskýrar, kostaði allt 6 rd. (ríkisdali) ”. Þessi lýsing sýnir okkur hve erfiðlega Jóni hefur gengið að vinna með þessa tækni við íslenskar aðstæður og lýsir kannski líka reynsluleysi hans við ljósmyndaiðnina, nýkomnum úr námi. Engin þessara mynda er til í dag, nema leiða má líkum að því að varðveitt mynd af Sveini sé tekin þetta ár, en sjálf frummyndin er glötuð og hún aðeins til í lélegum afritum.
Það var síðan í febrúar 2014 að Gísli Helgason safnvörður sendi undirrituðum afrit af myndum sem hann rakst á í Ljósmyndasafni Reykjavíkur og höfðu borist þangað árið 2011. Voru þetta þrjár myndir af óþekktum einstaklingum en höfðu allar sérstakan forgrunn, sem ég hafði ekki tekið eftir áður. Fyrirsæturnar stóðu á mislitum gólfborðum sem lágu þvert á myndflötinn og náði gólfið ekki yfir alla myndina, svo sást í jarðveg fremst. Það sem kom á óvart var að á einni myndanna lagði kona hönd á hringlaga borð sem ég hafði séð í myndum Jóns frá seinni tímbilum hans. Á borðplötunni var ferhyrntur rammi auk þess sem útrennslin á stólfótuum voru nákvæmlega eins og á myndum Jóns. Taldi ég líkur á að þarna væru komnar vísbendingar til greiningar á myndum Jóns frá frumskeiðinu.
Í næstu heimsókn í Ljósmyndasafn Íslands í Þjóðminjasafni áhvað ég að skoða aftur mynd sem ég hafði skoðað áður af konu Jóns, Þorgerði Björnsdóttur, og gerði þá uppgvötun að á myndinni (Mms-9492) eru sömu fjalir og sama borð til staðar. Seinna fann ég sömu mynd í albúmi úr Nonnahúsi á Akureyri, en ómerkta. Að framansögðu og með skoðun á aldri Þorgerðar þegar myndin er tekin tel ég yfirgnæfandi líkur á að þetta séu myndir frá fyrsta myndatökutímabili Jóns sem ekki hafa verið greindar sem slíkar áður.
Seinni tímabil Jóns eru auðþekkjanleg vegna þess að hann merkti myndir sínar stundum með nafnstimpli. Ef þær eru ómerktar má greina þær út frá því að hann notaðist við bakgrunn sem er með Alexandersbekk, svokölluðum, sem er auðgreinanlegur og sést ekki hjá öðrum ljósmyndurum.
Í nafnstimplum Jóns á myndfæti eru stafsetningarvillur sem hjálpa við aldursgreiningu þeirra mynda. Frá tímabilinu um 1874 stendur AKUREGRI og á síðasta tímabilinum um 1877 stendur AKUREYRJ.
Ekki er vitað til að Jón hafi myndað eftir 1878, en það ár kom Anna Schiöth ljósmyndari til Akureyrar og hafa myndir Jóns, Önnu og Friðriks Löve blandast á undarlegan hátt, sem er efni í annan pistil.
Hörður Geirsson, safnvörður ljósmyndadeildar Minjasafnsins á Akureyri