Svipur
September 2016
Fyrri hluti þessarar alþekktu gátu segir til um gerð svipunnar, þess smíðisgrips sem hefur verið valinn úr safni Þjóðminjasafns Íslands sem gripur septembermánaðar. Allar svipur eiga það nefnilega sameiginlegt að vera gerðar úr „skafti“ og „skotti“ og oftast eru þær afar „skrautlega búnar“. Hins vegar er ekki víst að þær hafi „engri skepnu gert gott“ heldur er líklegra að þær hafi verið notaðar í hófi hvað barsmíðar varðar.
Um það bil 60 svipur eru til í Þjóðminjasafninu, langflestar skreyttar nýsilfri sem var algengara til slíkra skreytinga en venjulegt silfur. Þó var látún eða kopar algengur efniviður eitthvað frameftir 19. öldinni. Skaftið var venjulega gert úr spanskreyr. Efsti hluti svipunnar nefnist húnn eða húfa, gjarnan með áletruðu fangamarki eigandans, en neðsti hluti hennar nefnist kengur eða auga þar sem sjálf svipuólin, úr leðri, var þrædd í. Út frá húninum og kengnum gengu síðan áfastir silfurhólkar og venjulega sá þriðji hafður fyrir miðju skaftsins, allt saman fagurlega skreytt.
Svipurnar voru mismunandi stærðar, allt eftir því hvort eigandinn var karl eða kona. Kvensvipurnar voru alltaf minni og nettari en karlmannssvipurnar, sem gátu stundum verið með um allt að hálfs metra löngu skafti. Svipur gátu sömuleiðis verið visst stöðutákn góðs reiðmanns og var því oft kappkostað að eiga vel búna svipu. Því þótti Búnaðarfélagi Íslands það tilhlýðilegt þegar veitt voru svo nefnd vinnuhjúaverðlaun á árunum upp úr aldamótunum 1900, að hafa svipur sem verðlaunagripi fyrir vel unnin störf.1
Meðal íslenskra silfursmiða voru svipur algengustu smíðisgripirnir lengi vel. Kunnastir silfursmiðanna munu hafa verið þeir Þorleifur Guðmundsson í Árbæjarhjáleigu í Holtum og Sigurður sonur hans. Síðar komu fram á sjónarsviðið þeir Oddur Oddsson í Regin á Eyrarbakka og Gísli Gíslason frá Óseyrarnesi. Gísli smíðaði meðal annars svipu úr dönskum silfurpeningum fyrir konungskomu Kristjáns tíunda hingað til lands árið 1921.
Nánar má lesa um íslenska svipusmiði og – smíði í bók Þórs Magnússonar, Íslenzk silfursmíð, og einnig í bók Þórðar Tómassonar frá Skógum,Íslensk reiðtygi um aldaraðir.
Gróa Finnsdóttir
Stuðningsrit:
Sarpur – Menningarsögulegt gagnasafn: http://sarpur.is/
Sigfús Sigfússon. (1993). Íslenskar þjóðsögur og sagnir, 11. b. Reykjavík: Þjóðsaga.
Þór Magnússon. (2013). Íslenzk silfursmíð, I-II. Rit Þjóðminjasafns Íslands 31. Reykjavík: Þjóðminjasafn
1 Sigfús Sigfússon, bls. 31.
2 Þór Magnússon, I.b., bls. 344.