Brennijárn
MAÍ 2017
Þjms. 13582/1946-96
Gripur maímánaðar er brennijárn og var notað til að brennimerkja hyrndar kindur. Brennimarkið sem hér sést er úr járni með tréhandfangi, ríflega 26 sm langt og um 3 sm að þvermáli. Það kom til safnsins í maí 1946 og er úr búi Sigríðar Thorarensen og gæti verið úr eigu Páls Melsteð, sagnfræðings, en Sigríður var systurdóttir hans.
Eitt af vorverkum til sveita er að marka lömb og huga að merkingum eldri fjár áður en það er rekið á fjall til sumarbeitar. Allt frá landnámi mun það hafa verið skylda að merkja búfé og í Grágás stendur að „... hver maður sá er sauði á eða búfé, er skyldur að hafa eina einkunn á öllu kvikfé sínu.“1 Þetta á við enn í dag en algengast er þó að marka sauðfé með eyrnamörkum með því að skera sérstök eyrnamörk í eyru lambanna stuttu eftir burð. Alls munu vera til um 70 eyrnamörk hér á landi sem notuð eru á mismunandi hátt og er einn eigandi skrifaður fyrir hverju marki í sérstakri markaskrá sem gefin er út á átta ára fresti. Í dag þekkist einnig að búfénaður sé tattóveraður í eyru eða örmerki sett undir húðina.2 Tattóveringar eru þó ekki nýjar af nálinni í þessu skyni því í Búnaðarriti frá árinu 1921 er talið æskilegt að tattóvera kollóttar ær:
„Sjeu ærnar kollóttar, tel jeg bezt, að „tatóvera" númerið innan í eyrun með töng, sem hægt er að láta hvaða tölustafi í er vill. Þessar tengur eru að sönnu dýrar — jafnvel gemlings verð, eins og stendur. — Þeim fylgja tölustaflr, og litur, til að „tatóvera".” 3
Óvíst er hvort hyrnt fé hafi verið algengara en kollótt á þessum tíma, en öruggast mun hafa þótt að brennimerkja kindurnar. Jafnvel voru þess dæmi að kollóttar kindur væru brennimerktar á klaufir eins og Benedikt Rafnsson, ritstjóri tímaritsins Skuldar frá árinu 1878, greinir frá:
„Það væri æskilegt, að sem flestir vildu eiga sér þýð og smá brennijárn, til að geta brennimerkt kollótt fé með á klaufum; það má vel duga, sé það laglega gjört, og er altítt annarstaðar.” 4
Hins vegar þurfti nokkurn tilkostnað við að útbúa eða afla sér brennijárna, þótt margir hagleiksbændur smíðuðu þau sjálfir í smiðjum sínum, oft úr tilfallandi járnúrgangi. Kopar þótti þó jafnan æskilegastur málma í brennijárnin, en bæði vandfundnari og dýrari. Munu margir af þeim íslensku hagleikssmiðum sem jafnframt voru silfursmiðir hafa búið til brennijárn sem voru mikil völundarsmíð. Nægir þar að nefna Kristófer Pétursson frá Kúludalsá sem var bæði bóndi og „silfursmiður í hjáverkum” en sýning á dæmigerðri aldamótasmiðju með því heiti var einmitt sett upp á 150 ára afmæli Þjóðminjasafnsins árið 2013. Eftir Kristófer eru til fjölmörg og vönduð brennijárn samhliða afar vönduðu og fínlegu víravirkisskrauti, sem sýnir vel fjölhæfni hans.5
Í dag eru kindur enn hornamerktar með brennijárni og til að halda við þessari kunnáttu eru stundum haldin námskeið í brennijárnsgerð úti á landsbyggðinni. Kunnáttumenn í járnsmíði eru þá fengnir til verksins og oft hefur þessi kunnátta erfst mann fram af manni. Þeim sem kunna til þessara verka fer þó mjög fækkandi og erfitt getur reynst að fá smíðuð brennijárn í dag.
Gróa Finnsdóttir
Tilvitnanir (sjá einnig Sarpur.is - Þjóðhættir):
1) „Hvaðan eru eyrnamörk á búfénaði?“ Vísindavefurinn. Sótt 30. apríl af: https://www.visindavefur.is/svar.php?id=6598
2) Reglugerðasafn. Landbúnaðarráðuneyti. Sótt 30. apríl af: http://www.reglugerd.is/reglugerdir/allar/nr/219-1995
3)Theodór Anbjarnarson. (1921). Ættbók. Búnaðarrit, 35(1921)2-3 tbl., bls. 188.
4) Benedikt Rafnsson. (1878). Fjármörk og markaskrár. Skuld, 2(1878)30, dálkur 350 [bls. 1].
5) Ragnheiður
Þorgrímsdóttir. (e.d.). Silfursmiðurinn. Námshestar.
Sótt 30. apríl af:
http://namshestar.is/index.php?option=com_content&view=article&id=217&Itemid=174&lang=de