Klyfsöðull og ferðakoffort
MARS 2018
NMs-35175/2008-5-116
NMs-35176/2008-5-117
Árið 2008 afhenti Nordiska museet í Stokkhólmi Þjóðminjasafni Íslands til „ævarandi varðveislu“1 um 800 gripi af íslenskum uppruna. Höfðu þeir flestir komið til Nordiska museet í lok 19. aldar eftir að forstöðumaður þess, Artur Hazelius, hafði með skipulögðum hætti látið safna ýmsum gripum á Íslandi á seinni hluta aldarinnar. Var honum norræn menningarsaga mjög hugleikin og óttaðist að merkir gripir glötuðust yrði þeim ekki safnað skipulega og komið í skjól í hinu glæsilega norræna safni. Það var stofnað árið 1873 að frumkvæði Artur Hazelius en opnað í núverandi mynd árið 1907 eftir 19 ára byggingartíma.2
Einn af þeim mönnum sem safnaði gripum fyrir Nordiska museet hér á Íslandi var sænski málfræðingurinn Rolf Arpi. Hann mun hafa safnað á þriðja hundrað gripa3 á ferðum sínum vítt og breitt um landið, m.a. útskurði, textílum og reiðverum ýmis konar. Það gefur auga leið að á þessu ferðalagi sínu hefur Arpi þurft trausta hesta og góðan útbúnað til að flytja með sér farangur og þá hluti sem hann aflaði. Slíkum útbúnaði tilheyra þeir gripir sem hér hafa verið valdir sem gripir marsmánaðar, klyfsöðull (klyfberi) og koffort sem notuð hafa verið til að varðveita búnað og hina margvíslegu gripi í sem rak á fjörur Arpi. Óvíst er hvort hann hefur keypt þennan reiðútbúnað til eigin afnota í upphafi en hitt er víst að hann afhenti Nordiska museet þessa hluti eftir eina af ferðum hans hingað til lands árið 1875.4
Þegar klyfsöðull var búinn upp á burðarhestinn var yfirleitt fyrst settur reiðingur úr torfi ofan á bak hestsins en síðan tvær svokallaðar dýnur úr striga og stundum skinni, sem fylltar voru með heyi og bundnar saman með leðurólum. Þar ofan á kom síðan sjálfur klyfsöðullinn sem farangurinn var settur á, í þessu tilfelli ferðakoffort. Yfirleitt voru tveir klakkar (járnbogar með krókum) hvoru megin og síðan var klyfsöðullinn bundinn fastur með tveimur til þremur leðurgjörðum undir kvið hestsins.5
Matthías Þórðarson, fyrrverandi þjóðminjavörður, lýsir þessum grip þannig árið 1922 í skrá sem hann gerði yfir íslensku gripina í Norræna safninu:
Dýnurnar eru ferhyrndar, með bogadregnum hornum; L. 50, br. 45 cm., þykkar; klæddar skinni ofan og striga neðan. Klyfsöðullinn með járnbogum og trjefjölum undir, máluðum dökkum, og eru móttökin negld á þær, en þær eru bundnar við dýnurnar með leðurþvengjum, sem ganga í gegnum hvorar tveggja. Járnkrókar leika á nöglum, en lausakrókar hafa ekki verið hafðir. Eins konar fleygur er festur á bogana neðst, til þess að gera koffortin stöðugri á.6
Svo virðist sem klyfsöðullinn og dýnurnar séu í svipuðu ástandi og þarna er lýst þótt einstaka leðurþvengur hafi losnað og striginn á neðra byrði dýnanna hefur verið viðgerður með bótum á nokkrum stöðum.7
Með klyfsöðli þessum fylgdu svo tvö ferðakoffort sem fest hafa verið á söðulinn, 66x24x45,5 sm að stærð. Þau eru úr furu, máluð dökkgræn og slegin tinuðu blikki á brúnum. Lokið er örlítið kúpt og hefur koffortunum verið lokað með leðurspennum og skrá að framan með leðri spenntu fyrir. Að aftan eru tvær járnlykkjur og einnig neðst að framan og ofan á loki. Inni í koffortunum er handraði í öðrum enda þeirra.
Það er vissulega hverjum manni hollt í dag að hugsa til þess ferðamáta sem tíðkaðist hér á Íslandi fyrr á tímum og bara fyrir rétt rúmri öld síðan. Þegar vegir voru engir og aðeins reiðslóðar til að ferðast eftir og allar ár óbrúaðar. Þá skipti sköpum að hafa góða hesta og góð reiðtygi og reiðver til að flytja fólk og farangur.
Sá búnaður sem hér hefur verið nefndur var nauðsynlegur til að setja á hesta undir farangur á löngum ferðalögum, kannski milli landshluta. Gripir marsmánaðar eru því dýrmætur vitnisburður um þann ferðabúnað sem áður tíðkaðist. Reiðver fólks, einkum efnafólks, voru þó öllu tilkomumeiri og nú stendur yfir sýningin Prýðileg reiðtygi í Bogasal Þjóðminjasafnsins þar sem gefur að líta mörg skrautleg og íburðamikil reiðtygi og söðuláklæði fyrri tíma.
Gróa Finnsdóttir
Heimildir:
Árni Björnsson og Halldór J. Jónsson. (1984). Gamlar þjóðlífsmyndir. Reykjavík: Bókaútgáfan Bjallan.
Margrét Hallgrímsdóttir og Lilja Árnadóttir (ritstj.). (2008). Yfir hafið og heim. Íslenskir munir frá Svíþjóð. Rit Þjóðminjasafns Íslands 16. Reykjavík: Þjóðminjasafn Íslands.
Nordiska museet. Historia: https://www.nordiskamuseet.se/om-museet
Sarpur.is
1) Yfir hafið og heim, bls. 9.
2) Nordiska museet.
3) Yfir hafið og heim, bls. 22.
4) Sarpur.is
5) Árni Björnsson og Halldór J. Jónsson, bls. 90.
6) Sarpur.is
7) Sarpur.is