Leirkanna og leirkersbrot
FEBRÚAR 2021
Þjms. 2003-64-2066
Þjms. 1885/1881-20
Leirkersbrot eru einn algengasti gripaflokkur sem finnst í fornleifarannsóknum. Rannsóknir á leirkersbrotum geta nýst til aldursgreininga og gefið upplýsingar um samfélagsstöðu og verslunarhætti. Gripur febrúarmánaðar er raunar tveir gripir, leirkersbrot (Þjms. 2003-64-2066) og kanna (Þjms. 1885), hvort tveggja úr steinleir, af gerðinni Westerwald. Leirkersbrotið er frá Skálholti og fannst við fornleifauppgröft árið 2003. Kannan er talin vera frá Höskuldsstöðum á Skagaströnd og hefur sennilega verið höfð undir skírnarvatn í kirkju staðarins, en í eignaskrá hennar frá því um 1800 er talað um skírnarvatnsflösku með tinloki. 
Talið er að kannan sé frá 17. öld og að hún sé framleidd í bænum Nassau í Rínarhéraði í Þýskalandi.
Kannan er úr ljósgráum leir, með blágráum saltglerungi bæði að utan og innan.
Hún er 22 cm á hæð, þvermál botns er 8.8 cm, þvermál ops er 7.8 cm en sjálf bumban er 15.9 cm í þvermál. Kannan er með upphleyptum bláum blómum og dökkvínrauðum lit á milli.
Framan á hnattlaga belgnum er skjaldamerki á átthyrndum fleti og blöð umhverfis. Allur belgurinn er með blómaskrauti sem tengist með akantusblöðum. Á könnuna vantar tinlokið og handarhaldið er jafnframt að mestu brotið af.
Leirkersbrotið frá Skálholti er úr samskonar leirblöndu og kannan og með sama blágráa saltglerungnum að utan og innan. Skreytingin á brotinu eru hringir með hringjum inni í. Ystu hringirnir eru skornir í leirinn en þegar nær dregur miðju eru hringirnir upphleyptir. Í miðjunni er upphleypt bóla með rákum í kring. Ysti hringurinn er grár, sá næsti er með vínrauðum tóni í og innst er liturinn aftur nær þeim gráa. Umhverfis hringina er kóbaltblár glerungur, sem er aðaleinkenni Westerwald leirkera. Leirkersbrot af gerðinni Westerwald hafa fundist víða hér á landi í fornleifauppgröftum, til dæmis í Skálholti, í Viðey og á Bessastöðum. Leirkersbrotið frá Skálholti gæti verið frá síðari hluta 17. aldar eða byrjun þeirrar 18. og er sennilega úr könnu sem hefur verið svipuð að lögun og fyrrnefnd leirkanna.
Undir lok 16. aldar fór að bera á verslunarumsvifum Þjóðverja á Íslandi sem varð til þess að þeir hröktu Englendinga á brott og urðu nær einráðir um verslun hér á landi þar til einokunarverslun Dana var komið á árið 1602. Þrátt fyrir einokun Dana þá átti sér stað launverslun við aðrar þjóðir, eins og Þjóðverja og Hollendinga, og til eru heimildir um að af þeim hafi landsmenn keypt brennivín og annan varning, til að mynda leirkönnur. Hins vegar, þar sem innflutningur á leirkerum til Íslands varð ekki algengur fyrr en á seinni hluta 18. aldar, má segja að leirkönnur sem þessar hafi verið merki um velmegun og háa stöðu í samfélaginu.
Westerwald steinleir hefur verið framleiddur á svæðum Grenzau, Höhr og Grenzhausen í Rínarhéraði í Þýskalandi allt frá 15. öld en dreifðist ekki út til annarra svæða fyrr en seint á 16. öld. Aðallega voru framleiddar drykkjarkönnur, krúsir og síðar næturgögn, sem farið var að framleiða um miðja 18. öld. Leirkerin frá Westerwald eru þekktust fyrir kóbaltbláa skrautmynstrið og grábláa saltglerunginn sem þekur allt leirkerið. Um miðbik 17. aldar breyttist skrautið á Westerwald leirkerunum eilítið og þá fór að bera á rósamynstri og streymandi laufskrúði. Árið 1665 bættist í litaflóruna hjá þeim þegar farið var að nota fjólubláan lit með þeim bláa. Westerwald leirkerin eru þau útbreiddustu af þýska steinleirnum og hafa fundist um nær alla Evrópu, í Ameríku og jafnvel í Afríku.
Sigríður Þorgeirsdóttir
Heimildir:
Björn Þorsteinsson & Guðrún Ása Grímsdóttir. (1990). ,,Enska Öldin.“ Saga Íslands V. Sigurður Líndal (ritstjóri). Reykjavík: Hið íslenzka bókmentafélag, Sögufélag.
Gísli Gunnarsson. (1997). Upp er boðið Ísland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602-1787. Reykjavík: Örn og Örlygur.
Guðrún Sveinbjarnardóttir. (1996). Leirker á Íslandi. Reykjavík: Rit Hins íslenska fornleifafélags og Þjóðminjasafns Íslands.
Sarpur: https://www.sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=315543
Sigríður Þorgeirsdóttir. (2010). Rannsókn á leirkerum frá Aðalstræti og Bessastöðum (óútgefin meistararitgerð). Reykjavík: Háskóli Íslands. http://hdl.handle.net/1946/4377