Menn eru beðnir að hrækja ekki á gólfið
JÚNÍ 2020
Hrákadallur úr Langholtskirkju í Meðallandi
Þjms. 2020-11 - Sjá: Sarpur.is
Þá víkur sögunni að hrækingum á Íslandi. Sú var tíðin, að Íslendingar hræktu hvar sem þeir stóðu, m. a. á gólfin í híbýlum sínum, stundum upp í
rjáfrin. Fínir gestir hræktu þó vanalega á bak við mublurnar eða inn í ofninn. […] Þegar ég var lítill drengur, gekk ég t. d. upp í þeirri dulinni, að
það væri eitt höfuðtakmark allrar snildar að kunna að hrækja mannlega og átti mér ekki heitari ósk en þá að geta hrækt jafnlangt og bóndi
nokkur í sveitinni. […] Næsta stig Íslendinga í hrækingalist var að innleiða hrákadallinn í stáss-stofurnar og nú má svo segja, að kominn sé
hrákadallur inn á hvert heimili. Í þessu eru nokkrar framfarir heilbrigðilega séð, þótt hæpnar séu frá sjónarmiði fegurðar.1
Svo skrifaði nóbelskáldið árið 1928. Sitt sýnist hverjum um fegurð og vel má greina fegurðina í hönnun og útliti þessa brún- og hvítglerjaða hrákadalls úr Langholtskirkju í Meðallandi sem fyrr á þessu ári var afhentur Þjóðminjasafninu til varðveislu. Hann var þá einn fimm slíkra í kirkjunni. Í dag eru þessir gripir orðnir harla fágæt sjón, hálfgerð „rarítet“. Erfiðara er kannski að deila um fegurð innihalds dallanna meðan þeir voru í eiginlegri notkun.
Vinsældir hrákadallanna, eða spýtubakkanna eins og þeir voru líka kallaðir, má ekki hvað síst rekja til berklaveikinnar og gríðarlegrar aukningar hennar í kringum aldamótin 1900. Fullvíst er að berklar voru hér á landi þegar við landnám en undir lok 19. aldar tók veikin mikinn kipp í útbreiðslu og jókst jafnt og þétt næstu áratugina. Samhliða fjölgaði dauðsföllum í landinu af hennar völdum.2
Algengast var að berklarnir, sem alla jafna voru kallaðir tæringin, legðust á öndunarfæri fólks. Smitleiðir veikinnar voru ekki hvað síst raktar til aðstæðna fólks og skorts á hreinlæti. Hinn aldagamli hrákasiður trónaði þar á toppnum. Hann jókst enda til muna í berklaveikinni þar sem sjúkum var beinlínis ráðlagt að spýta út úr sér hrákanum, sbr. Reglur fyrir berklaveikt fólk frá árinu 1914: „Rendu aldrei niður hráka.“3 Þar með hófst innreið hrákadallanna, því aðalhættan fólst í því þegar hrákaslummurnar, sem fram að því áttu sinn stað á gólfum húsa, þornuðu og agnirnar dreifðust svo um loftið innanhúss: „En ég vona, að menn skilji, hve hættulegt það er fyrir aðra, ef sjúklingar með lungnatæringu hrækja á gólfin, einkum í sveitabaðstofum, sem opt eru með moldargólfi, og eru venjulega sópaðar með vöndum, svo að rykið þyrlast upp í ræfur og fyllir baðstofuna, sem einatt er mikils til of þröng fyrir fólkið, sem hefst þar við dag og nótt.“4
Notkun dallanna dugði hins vegar ekki ein og sér, meira þurfti til til að gera hrákana hættulausa. Í fyrstu var fólki ráðlagt að hafa sand eða sag í botni hrákadallanna. Frá því ráði var horfið fljótlega þar sem sýnt þótti að sandur og sag þurrkuðu hrákann enn hraðar og juku þar með á þyrlun óværunnar um andrúmsloftið. Þá þótti betra að hafa vatn í botninn, jafnvel blandað karbólsýru eða formalíni. Þannig hélst hrákinn blautur og á sínum stað í dallinum. Ýmis önnur ráð voru notuð til að passa það að sýkillinn færi ekki á flug úr döllunum og þá bar að hreinsa daglega, samkvæmt ákveðnum reglum og varúðarráðstöfunum. Eindregið var mælt með að brenna gumsið eða grafa og þvo svo ílátin með sjóðandi vatni.
Sýkillinn hélt sig að sjálfsögðu ekki eingöngu við heimili fólks og sýkingarhættan var líklega sýnu mest á þeim stöðum sem mannfjöldi kom saman, svo sem í kirkjum. Strax um og upp úr aldamótum fór landlæknir að beita sér fyrir að hrákadöllum yrði komið fyrir í öllum samkomuhúsum í landinu og blöskraði fleirum en honum ástandið á opinberum stöðum, sbr. skrif höfundarins X í tímaritinu Reykjavík 1907, er hann hafði litið við á þingpöllum Alþingishússins: „Mer satt að segja blöskraði á dögunum, er ég kom þar upp og sá þar rullutuggur og hráka hingað og þangað á gólfinu, og flýtti mér út ið bráðasta og hét því að koma eigi í það svínabæli næsta daginn.“5
Samhliða spýtubökkunum í almannarýmunum var komið upp skiltum til ítrekunar um að nota þá. Það hefur því ekki verið nóg að hafa þá til staðar, eins rótgróinn og gólfhrákasiðurinn var í hugum landans. Í Þjóðminjasafninu er varðveitt slíkt spjald sem hangið hefur á þessum tíma í sýningarsölum safnsins, sem þá var til húsa í risi Safnahússins við Hverfisgötu.
Þrátt fyrir hina brýnu þörf fyrir hrákadalla í opinberum byggingum má sjá að það gat gengið brösuglega að útvega þá. Þegar prófastur, árið 1908, vísiterar Langholtskirkju, þaðan sem dallurinn okkar fagri er, skrifar hann: „Nauðsynlegt er að setja spítubakka í kirkjuna, og er kirkjuhaldari beðinn að bæta úr þeirri vöntun þegar á þessu ári.“6 Sléttu ári síðar er prófastur aftur á ferð í Langholti: „Þá vantar enn spítubakka í kirkjuna og ítrekast hjer með krafa prófasts í fyrra um, að þeir sjeu útvegaðir og settir í kirkuna, og það því fremur, sem landlæknir á yfirreið sinni, nú nýafstaðinni, taldi það hina mestu nauðsyn og, fól mjer að ganga eptir því, að þeir væru útvegaðir, það er berklaveikin væri í miklum vexti hjer í sýslu.“7 Nú hefur verið gengið í verkið því ári síðar skrifar prófastur, væntanlega með ákveðnum létti, að þá hafi spítubakkar verið fengnir til kirkjunnar. Ætla má að þeir hafi verið fimm og er okkar hrákadallur einn þeirra. Hver þeirra mun hafa kostað 1 krónu.8
Stærsti áfanginn í baráttunni við hvíta dauðann, sem var eitt heiti berklanna, var heilsuhælið að Vífilsstöðum, sem byggt var sérstaklega til að hjúkra berklasjúkum. Söfnun fyrir byggingu þess hófst árið 1906 og gekk með þvílíkum glans að hornsteinn að veglegum spítalanum var lagður þremur árum síðar og hann svo tekinn í notkun ári eftir það, 1910. Hlutverk hans var gríðarlega mikilvægt, enda fannst ekki lækning (sýklalyf) við berklum fyrr en á 5. áratugnum.
Samhliða rénun berklaveikinnar og undanhaldi hrákasiðarins innanhúss hurfu hrákadallarnir smám saman úr híbýlum manna og samkomuhúsum. Um miðja 20. öld voru þeir orðnir harla sjaldséðir. Mér er þó minnisstætt þegar kunningjakona mín sagði mér að eldri frændi sinn í Suður-Múlasýslu hafi haft þann sið að hrækja á gólfin hvar sem hann kom, þá á 9. áratugnum! (Hæ Helga). Harla ólíklegt er að við þurfum að óttast að stíga í hrákaslummur innanhúss í dag, hreinlætisvenjur og sóttvarnir hafa til allrar hamingju þróast á æðra stig, enn frekar síðustu vikur og mánuði. Það er hins vegar ennþá við lýði að spýta gumsinu út úr sér utandyra, öll könnumst við jú við að hafa stigið í slummu á gangstétt eða rétt náð að tipla fimlega framhjá þeim. Fyrir mitt leyti myndi ég síst finna fyrir söknuði ef sá siður hyrfi. Það er nefnilega þetta með hreinlætið og sýklana…
Freyja Hlíðkvist Ómars- og Sesseljudóttir
1) Halldór Kiljan Laxness: Um þrifnað á Íslandi. Iðunn, 4. tbl., 1.10.1928, bls. 320-321.
2) Sigurður Sigurðsson: Um berklaveiki á Íslandi. Læknablaðið, 62. tbl., 1976, bls. 71.
3) Reglur fyrir berklaveikt fólk. Lögberg, 20. tbl., 14.5.1914, bls. 3.
4) Guðmundur Magnússon: Um lungnatæringu á Íslandi. Eimreiðin, 1. tbl., 1895, bls. 36-37.
5) X: Hreinlæti. Reykjavík, 66. tbl., 27.8.1907, bls. 205.
6) Þjóðskjalasafn Íslands. Vísitasíur AA/6 (1901-1911).
7) Þjóðskjalasafn Íslands. Vísitasíur AA/6 (1901-1911).
8) Dynskógar 3, 1985, bls. 211.