Skautar
Nóvember 2014
Gripur nóvembermánaðar 2014 eru skautar og er sá gripur ekki síst valinn með tilliti til árstíðarinnar þegar vötn fer að leggja og ís að myndast á túnum og öðru flatlendi.
Dr. Kristján Eldjárn fyrrum þjóðminjavörður og forseti Íslands skráði skautana með þessum hætti:
Börge Sörensen, stud. mag., Skautar með trjám. Járnin eru beygjulaus,28,8 cm löng og áberandi mikið bogadregin neðan 6 mm þykk neðst, en þynnast mikið upp eftir. Trén eru úr eik, 26,5 cm löng, 7,4 cm breið undir rist, en 6 cm undir hæl. Járnin falla í skoru neðan á trjánum endilöngum, og negld við þau gegnum tvær litlar járnplötur, sem festar eru ofan á járnin, önnur undir rist, en hin undir hæl. Bindingarnir eru úr sútuðu leðri og útlendum hringjum, 2 þornlausum, hvorri sinnum megin í hælbandinu og einni með þorni í tábandinu. Böndin ganga á milli járns og trés og hvíla í skorum neðan á trjánum og eru fest með litlum koparnöglum. Hafa tilheyrt ömmubróður eða afa gefanda, Júlíusi Benedikts eða Ólafi Norðfjörð.
Þessir skautar sem hér um ræðir eru að mörgu leyti býsna dæmigerðir fyrir þá skauta sem búnir voru til á 18. öldinni og jafnvel eitthvað fram á 19. öldina. Ekki er um eiginlega skautaskó að ræða heldur er búnaðurinn festur á þá skó sem skautaiðkandinn notar hverju sinni. Sú útfærsla að festa skautabúnaðinum tímabundið á brúksskóna var lang algengust framanaf og fóru skautar með áföstum skóm ekki að sjást að ráði fyrr en líða fór á 20. öldina. Fyrirrennari þessara áfestu skauta með járnkanti voru m.a. skautar úr hinum ýmsu leggjarbeinum og má þar nefna svokallaða ísleggi:
„Á tjörnum var farið á skauta, fyrst á ísleggjum sem voru framfótarbein af hrossum. Á þeim stóðu menn og ýttu sér áfram með einum broddstaf sem var hafður í klofinu.“*
Þessir leggir voru gjarna bundnir á skóna með snærum og hafa trúlega ekki átt langa lífdaga, beinin stökk og brotgjörn og tæplega hefur heimilishundurinn látið slík nytjabein liggja lengi í reiðileysi heldur lagt þau sér til munns hið snarasta.
Skautaiðkun og íþróttir tengdar skautum áttu lengi vel erfitt uppdráttar hér á landi og kom þar ýmislegt til. Skautaiðkun var fyrst og fremst talin barnagaman, fullorðnir gáfu sig lítið að vetraríþróttum og var fyrst og fremst um að ræða skíðanotkun sem samgöngutæki. Skautar hentuðu illa til slíkra nota en skíðin mun betur. Veðurfar og breytileg veðrátta er þó kannski helsta atriðið í þessu; kæmu kaldir frostavetur hver á fætur öðrum var augljóst af annálum og frásögnum að skautaiðkun jókst allnokkuð þegar langtíma veðurfar var á þann veginn. Um reglubundna skautaiðkun sem keppnisíþróttagrein er fyrst hægt að tala þegar byrjað var að byggja yfir skautasvellin á níunda og tíunda áratug 20. aldar.
Þorvaldur Böðvarsson
Heimild:
Hlutavelta tímans. Menningararfur á Þjóðminjasafni: Barnagaman, bls. 358