Útskorin fjöl

SEPTEMBER 2021

1.9.2021

Þjms. 679/1869-4

Veturinn 1869 barst Þjóðminjasafni Íslands útskorin fjöl úr furu sem staðið hafði við altari í Árneskirkju á Ströndum. Gefandi var séra Þórarinn Kristjánsson, prófastur í Reykholti, áður prestur í Hrútafirði og prófastur í Strandasýslu. Fjölin er 129 cm á lengd og 25 cm á breidd. Á henni er hafmeyja með mikið, slegið hár og gróft hreistur og heldur hún á manni á milli brjóstanna. Við höfuð hafmeyjarinnar eru rostungur og fugl sem bítur í rós. Við sporð hennar eru tveir fuglar, annar þeirra minni með fisk í gogginum. Við hlið fuglanna sér í „...bogið skipsstefni með litlu bugspjóti og tveimur stagseglum“[1] og bendir hönnun skipsins til þess að fjalirnar séu ekki eldri en frá upphafi 19. aldar. Sigurði Guðmundssyni, öðrum umsjónarmanna safnsins á þessum tíma, þótti því myndefni og staðsetning fjalarinnar í Árneskirkju bera vott um „hversu heiðinglegir og forneskjulegir Íslendingar hafi verið í skapi fram eptir öllum öldum.“[2]

Hafmeyjar – einnig nefndar margýgjar, haffrúr eða meyfiskar - hafa verið hluti af þjóðtrú manna frá örófi alda. Ein elsta frásögnin af þessum verum sem eru hálfar konur, hálfir fiskar nær aftur til Assyríu um 1.000 f.Kr. Þar segir frá gyðjunni Atargatis sem elskaði dauðlegan mann en varð honum óvart að bana. Í skömm sinni henti hún sér ofan í stöðuvatn þar sem hún tók á sig fiskslíki. Vatnavættirnar vildu þó ekki fela hennar guðlegu fegurð svo hún breyttist þess í stað í hafmeyju.[3]

Til eru ótalmargar ólíkar frásagnir af hafmeyjum. Í sumum þeirra standa hafmeyjar fyrir líf og frjósemi hafsins – allt sem hafið gefur okkur. Í öðrum eru þær eins konar holdgervingur eyðileggingarmáttar hafsins þar sem þær lokka til sín saklausa sjómenn.[4] Útliti hafmeyja er einnig lýst á ólíkan hátt. Þær eru annað hvort ófrýnilegar skepnur eða forkunnarfagrar meyjar sem sitja á skerjum eða eyjum og laða til sín sjómenn með seiðandi söngvum.[5] Í íslenskri þjóðtrú eru hafmeyjar álitnar eitt af afbrigðum huldufólks og í þjóðsagnasafni Jóns Árnasonar segir að uppruna þeirra megi rekja til kóngsdóttur í álögum. Hún varð að taka á sig ham hafmeyjar níundu hverja nótt en þegar konungurinn komst að því rak hann hana á brott. Hún var þá þunguð og ól börn sín í sjó og segir sagan að þaðan séu allar hafmeyjar komnar.[6]

Af frægum hafmeyjum mætti nefna sírenurnar svokölluðu í Ódysseifskviðu Hómers sem reyndu að heilla Ódysseif með söng sínum þegar hann sigldi fram hjá eyju þar sem þær héldu til. Hann hafði hins vegar látið binda sig við mastur skipsins og varð því ekki að bráð þeirra. Einnig má nefna Lórelei sem situr á samnefndum kletti við ánna Rín í Þýskalandi og Hafmeyjuna litlu eftir H.C. Andersen sem varð að Aríel í kvikmynd úr smiðju Walt Disney.[7]

Fjölin í Þjóðminjasafninu er skorin út eftir sögunni af Flóres konungi og sonum hans, íslenskri riddarasögu, sem samin var seint á 14. öld. Þar segir frá þremur konungssonum sem verða viðskila í æsku en hittast síðar sem fullorðnir menn í stríði og segja hver öðrum sögu sína. Einn bræðranna, Tertíus, segir frá því er hann lenti í sjávarháska sem barn en margýgur hafði komið að skipinu og brotið það.[8] Í 10. rímu sögunnar er þessum atburði lýst, en á henni sést að hafmeyjan hefur verið álitin hin versta ófreskja:

Datt eg ofan í djúpa lind,

dauðinn var þar sýndur mér;

lét mig sú hin ljóta kind

liggja milli brjósta sér.[9]

---

[1] Kristján Eldjárn, 100 ár í Þjóðminjasafni, ,,7 Flugdreki og margýgur.”

[2] ,,Fjöl.”

[3] ,,Mermaid”

[4] ,,What is a mermaid and what do they symbolise?”

[5] Símon Jón Jóhannsson ,,Hvað getið þið sagt mér um hafmeyjar?”

[6] Ólína Þorvarðardóttir, Álfar og tröll, 17-18.

[7] Símon Jón Jóhannsson, ,,Hvað getið þið sagt mér um hafmeyjar?”

[8] Sigurður Jón Ólafsson, ,,Að brynna fola í vínkeldu. Um erótík í fornaldar- og riddarasögum,” 38-39.

[9] ,,Fjöl”.

Karólína Þórsdóttir

Heimildir
https://is.wikipedia.org/wiki/Marbendill
https://is.wikipedia.org/wiki/%C3%93dysseifskvi%C3%B0a
https://en.wikipedia.org/wiki/Mermaid
https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=326682
https://en.wikipedia.org/wiki/Fl%C3%B3res_saga_konungs_(svarta)_ok_sona_hans
https://www.visindavefur.is/svar.php?id=7074#
https://skemman.is/bitstream/1946/2174/1/k_fixed.pdf
Íslenskar þjóðsögur: Álfar og tröll. Ólína Þorvarðardóttir, formáli. Bóka- og blaðaútgáfan SF. 1995, bls. 17-18.
https://www.rmg.co.uk/stories/topics/what-mermaid
https://skemman.is/bitstream/1946/2174/1/k_fixed.pdf