Altaristafla: kirkjugripur - leikminjar
APRÍL 2020
Þjms. 4406
Fyrsta dag hvers mánaðar birtist umfjöllun á heimasíðu Þjóðminjasafns Íslands bæði um ljósmynd og grip mánaðarins. Ljósmynd marsmánaðar 2020 er eftir Óskar Gíslason ljósmyndara.i Hún er innsýn á tökustað við gerð kvikmyndarinnar Saga Borgarættarinna árið 1919 sem Þórir Ingvarsson sérfræðingur fjallar um á skemmtilegan hátt. Til þess að grein um grip aprílmánaðar geri tilætlað gagn og gleðji, þarf að hefja lesturinn á því að fletta upp ljósmynd marsmánaðar.ii
Á henni blasa við nokkrir góðir gripir úr Þjóðminjasafninu sem voru í hlutverki leikmuna í bíómyndinni. Myndveri fyrir innitökurnar var fundinn staður á túnbletti við Hallveigarstíg og Ingólfsstræti. Prýðileg er frásögn Ólafs L. Jónssonar (1902-1972) snattara við gerð kvikmyndarinnar.iii Þar lýsir hann velvilja Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar, sem lánaði úr safninu fjölda gripa með því skilyrði að þá skyldi flytja til og frá tökustað kvölds og morgna. Fluttir voru á handvagni altaristafla, predikunarstóll, vindskeiðar, útskornir stólar, skápar, kistlar, kvenbúningahlutar og fleiri gripir. Það verður fróðlegt að sjá þá fleiri á hvíta tjaldinu þegar Saga Borgarættarinnar verður sýnd á Akureyri og í Reykjavík í næsta mánuði með glænýrri tónlist Þórðar Magnússonar.
Á „norðurvegg“ kirkjunnar í leikmyndinni hangir gripur aprílmánaðar 2020 í Þjóðminjasafninu, altaristafla frá lokum 17. aldar.iv Hún á sér flökkusögu því hún prýddi einar þrjár kirkjur suðvestanlands allt frá því hún var gefin kirkjunni að Nesi við Seltjörn þar til hún fékk hlutverk í Sögu Borgarættarinnar á langvegg kirkjuskipsins.
Taflan er vængjatafla, með málaðri kvöldmáltíðarmynd á miðhluta og á henni eru „vængir“, hurðir með myndum bæði að innan og utan. Myndefnið, hin heilaga kvöldmáltíð Jesú með lærisveinum sínum á skírdagskvöld, var algengt eftir siðbreytingu hér á landi.v Neðan við myndina er stór leturflötur þar sem eru máluð á dönsku innsetningarorð kvöldmáltíðarinnar:
„Vor HERRE JESÚS Christús i den Nat der hand blef forraad / tog hand Brødet / tackede / oc brød det / gaf sine Discipler oc sagde: Tager dette hen / oc æder det / det er mit Legeme som gifvis for eder / det giører i min Ihúkommelse. Lige saa tog hand oc Kalcken effter Ufflens Maaltid / tackede / gaf dennem / oc sagde: Dricker alle der aff / denne er det Nÿ. Testamentis Kalck i mit Blod / det som bliffver úd gÿdet for Eder / til Sÿndernis. forladelse: Dette giører saa ofte som I dricke I min Húkommelse.“
Þau hljóða svo á íslensku:
„Og á þeirri nóttu, sem hann var svikinn tók hann brauðið, gjörði þakkir og braut það og gaf sínum lærisveinum og sagði: Takið og etið, þetta er minn líkami, sem fyrir yður er gefinn. Gjörið þetta í mína minningu.
Sömuleiðis eftir kvöldmáltíðina tók hann kaleikinn, gjörði þakkir, gaf þeim hann og sagði: Drekkið allir hér af, þetta er kaleikur hins nýja sáttmála í mínu blóði, sem fyrir yður er úthellt til fyrirgefningar syndanna. Gjörið þetta, svo oft sem þér drekkið í mína minningu.“
Á myndinni situr Jesú í rauðum kyrtli og blárri skikkju. Geislabaugur er um höfuð hans og hann útdeilir brauði til postulanna tólf, sem sitja umhverfis borðið. Þeir eru í litskrúðugum klæðum. Júdas er fremst á myndinni, snýr höfði til vinstri og heldur peningapyngjunni við lær sér. Innan á vængjunum eru myndir af guðspjallamönnunum fjórum með einkennistáknum sínum og eru máluð nöfn þeirra ofan við hvern myndflöt. Innan á hurð vinstra megin er Mattheus með engilinn og Markús með ljónið en á þeirri hægri Jóhannes með örninn og Lúkas með nautið. Utan á vængjunum eru myndir af Evu og Adam í aldingarðinum Eden. Þau standa sín hvoru megin skilningstrés góðs og ills. Fjalir ofan og neðan við mynd eru marmaramálaðar sem og umgjörð um myndir innan á vængjunum.
Ofan á töflunni er máluð skrautbrík og á henni sporöskjulaga flötur sem á stendur „Til Guds ære oc Kirckens Prÿdelse“ og á hurðarömmunum stendur „Haffúer Rasmús Laúridsen for ærit denne Alter taúffle til Nes oc st. Nickolaÿ Kircke A° 1692“. Þarna er lykill að því að hægt er að fullyrða að Rasmus nokkur Lauridsen gaf kirkjunni í Nesi við Seltjörn þessa töflu árið 1692. Þar stóð kirkja frá 13. öld, helguð heilögum Nikulási, verndara sjómanna og sæfara. Hún var niðurlögð með konungsbréfi árið 1797.vi
Þar með hófst ferðalag töflunnar vestur að Melum í Melasveit þar sem var kirkja allt frá 14. öld en sóknin var lögð til Saurbæjarkirkju á Hvalfjarðarströnd 1880.vii Á Melum sat um skeið mektarmaðurinn sr. Helgi Sigurðsson (1815-1888)viii, annar tveggja stofnenda Forngripasafnsins í Reykjavík árið 1863. Sr. Helgi hefur haft þessa töflu yfir altari Melakirkju sem hann þjónaði seinastur presta þar árin 1875-1883. Ekki er vitað hvenær taflan var færð frá Melum að Leirá þar sem hafði staðið kirkja um aldaraðir. Hún var þó ekki lengi á Leirá því að til Þjóðminjasafnsins kom hún árið 1897. Það bíður betri tíma að rekja af hverju hún var færð á safn en árið 1873 var reist ný timburkirkja á Leirá.ix
Þáttur þjóðminjavarðar við gerð fyrstu leiknu kvikmyndar hér á landi árið 1919 var stór. Á þessum tíma var ekki hlaupið að því að taka upp kvikmynd á Íslandi. Aðkoma Matthíasar gerði það kleift að gera myndina. Sú tíð er liðin að safngripir fái hlutverk í bíómynd. Ákvörðun Matthíasar var barn síns tíma. Hann krafðist þess að gætilega væri farið með gripina og þeim komið í öruggt skjól á hverju kveldi í Safnahúsinu við Hverfisgötu.x Ekki verður séð að gripirnir hafi beðið tjón af því að leika í kvikmynd. Frá þeim tíma hefur þekkingu fleygt fram um ástand og varðveisluaðstæður safngripa. Allt önnur viðmið ríkja og slík notkun yrði ekki heimiluð í dag.
Hér er hægt að setja punktinn aftan við þessa samantekt. Ýmis atriði hennar má rannsaka nánar en í takt við líðandi tíma þegar heilsufarslegur heimsfaraldur geisar er gaman að staldra við það að þessi altaristafla kom fyrst til Neskirkju við Seltjörn. Nes var konungsjörð og oftast setin af prestum og embættismönnum. Þar var ákveðið að nýtt bráðnauðsynlegt embætti landlæknis, landphysicus, fengi aðsetur og danski konungurinn lét reisa þar steinhús, embættisbústað, á árunum 1761-1767. Þar sat fyrsti íslenski landlæknirinn, Bjarni Pálsson (1719-1779). Hans störf mörkuðu á sínum tíma spor í heilbrigðismálum á Íslandi.xi
Allir hlutir eru afstæðir en í Nesi má segja að vagga læknavísinda á Íslandi sé. Á þessu ári fagnar Landlæknisembættið 260 ára afmæli. Þar á bæ hefur aldrei verið annað eins að gera og um þessar mundir.
Einkunnarorð dagsins eru: stöndum saman, þvoum hendur og sprittum.
Lilja Árnadóttir
i) Þjms. Lpr. 2008-368 https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=9830
ii) Tekið af vef 25.3. 2020 https://www.thjodminjasafn.is/syningar-vidburdir/adrar-syningar/ljosmynd-manadarins/kvikmyndataka-saga-borgaraettarinnar
iii) Vikan, 11. tbl. 1965, bls. 18-22.
iv) Þjms. 4406. Tekið af vef 26.3. 2020: https://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=339325
v) Gunnar Kristjánsson, Morgunblaðið, 48. tbl. 1987, bls. 16-21.
vi) Sveinn Níelsson, Prestatal og prófasta, Reykjavík, 1950, bls. 110.
vii) Sveinn Níelsson, Prestatal og prófasta, Reykjavík, 1950, bls. 121.
viii) Freyja Hlíðkvist Ómarsdóttir Sesseljudóttir, Yfir hafið og heim, Safn Helga Sigurðssonar. Reykjavík, 2008, bls. 25-46.
ix) Sigríður Björk Jónsdóttir, Kirkjur Íslands, bindi 13, Reykjavík, 2009, bls. 213.
x) Vikan, 11. tbl. 1965, bls. 18-22.
xi) Dr. Alma Möller. Tekið af vef 26.3.2020: https://www.landlaeknir.is/um-embaettid/frettir/frett/item37273/bjarni-palsson-faeddur-17-mai-1719-minning