Dómsdagsfjalir frá Bjarnastaðahlíð
Júlí 2016
Meðal merkilegastu miðaldagripa sem til sýnis eru á grunnsýningu Þjóðminjasafnsins má finna 13 fjalabúta skreytta útskurði. Fjalirnar komu til safnsins árið 1924 frá Bjarnastaðahlíð í Skagafirði þar sem þær voru síðast notaðar í árefti á skemmu. Hingað voru þær færðar frá Flatatungu, þegar gamli skálinn á bænum var rifinn niður í byrjun 19. aldar en viðirnir endurnotaðir í ýmsum byggingum.
Á bakhlið eru fjalirnar mjög fúnar, en útskurðurinn sést vel á framhlið þeirra. Um einfaldan línuskurð er að ræða sem þó sýnir öryggi í vinnubrögðum og bendir til smiðs með reynslu. Talið er að fjalirnar geti hafa verið málaðar, þó að engar litaleifar hafi fundist á þeim, og getur útskurðurinn þá hafa þjónað sem útlínur fyrir málverkið. Á fjölunum sjást ýmis ósamstæð myndbrot: menn í kyrtlum með útstrekktar hendur, stór slanga eða dreki með naktan mannslíkama milli hvassra tannanna, önnur slanga sem ógnar manni í kyrtli, sædýr og fiskar sem virðast hafa mannsfætur í kjöftunum, sköllótt tröllsleg fígúra með stórt nef, raðir af hauskúpum, hópur naktra manna sem toga í hár og eyru hver á öðrum.
Myndefnið á fjölunum var lengi óráðin gáta. Víðamikil rannsókn Selmu Jónsdóttur listfræðings leiddi í ljós að fjalabútarnir voru upprunalega hluti af mikilli dómsdagsmynd. Listaverkið var einstætt á Norðurlöndum, því framsetningin var í anda þess sem tíðkaðist í grísk-kaþólskum menningarheimi og eiga fjalirnar sér enga hliðstæðu á norðurslóðunum. Hins vegar gat Selma tengt myndefnið listaverkum úr evrópskri kirkjulistarsögu, einkum við mósaík í dómkirkjunni í Torcello á Ítalíu. Einkennandi fyrir dómsdagsmyndir í býsönskum stíl er fjöldi atriða sem þær sýna. Sálir manna eru dæmdar á efsta degi og skila lands- og hafdýr líkömum þeirra sem þau hafa gleypt út úr sér. Neðri hluti myndanna er tvískiptur: vinstra megin – eða við hægri hönd Krists – má sjá hina hólpnu sem fara til Himnaríkis, en hægra megin hina fordæmdu í Vítinu. Á Bjarnastaðahlíðarfjölunum hafa aðallega varðveist senur úr Vítinu með hauskúpahrúgum og höfði Satans sem er elsta varðveitta birtingarmynd hans á Íslandi. Á einum fjalabút má sjá mynd af Maríu Mey, sem eflaust hefur tilheyrt vinstri hluta myndarinnar. Samkvæmt rituðum heimildum frá 19. öld mátti sjá nokkra fjalabúta á bænum á Flatatungu, sem sýndu engla, hugsanlega Krist og biskupa, en þeir týndust í bruna áður en tókst að flytja þá til Þjóðminjasafnsins. Gera má þó ráð fyrir að þeir væru hluti af sömu dómsdagsmynd.
Fjalirnar voru lengi settar í samband við gamla skálann á Flatatungu sem sagt var að væri sami skálinn og byggður var þar af Þórði hreðu. Þess er getið í sögunni að það var „furðusterkt hús” sem staðið hefur „allt til þess, er Egill biskup var at Hólum” á 14. öld (Íslenzk fornrit XIV, 1959, bls. 207), og hafa margir ferðast til Flatatungu á 19. öld til að athuga þessar merkilegu fjalir. Sigurður Guðmundsson málari getur þess að veggir gamla Flatatunguskálans hafi verið alþaktir útskurði og taldi Selma Jónsdóttir að fjalirnar hafi verið hluti af skreytingu á þverþili hans. Kristján Eldjárn hefur þó dregið í efa að mynd af svipaðri stærð hafi verið að finna í veraldlegri byggingu. Hann setti fram kenningu um að dómsdagamynd prýddi hugsanlega dómkirkju á Hólum og hefur Hörður Ágústsson tekið undir þessa kenningu. Hann telur að myndin hafi verið 9 metrar að lengd en 2,2 metrar á hæð og endurnotuð í Hólakirkjunni fram á 17. öld, þegar minni kirkja var reist þar og fjalirnar hugsanlega fluttar.
Selma Jónsdóttir færði rök fyrir því að fyrirmyndin að dómsdagsmyndinni hafi komið til Íslands á 11. öld frá Ítalíu. Vitað er að Íslendingar fóru til Rómarborgar í pílagrímsför og tengsl virðast hafa verið milli Íslands og klausturs í Monte Cassino stutt frá Róm. Hörður Ágústsson tekur undir með Selmu um upprunastað fyrirmyndar dómsdagsfjalanna en telur líklegast að uppruna myndarinnar megi rekja til 12. aldar, til tíma Jóns Ögmundssonar biskups. Hefur hann einnig teiknað tillögu að uppsetningu fjalanna sem einnig má sjá í Þjóðminjasafninu ásamt fjalabútunum sem eftir eru af þessari merkilegu dómsdagamynd.
Þjms. 8891
Zuzana Stankovitsová
Heimildir:
Hörður Ágústsson. Dómsdagur og helgir menn á Hólum. Reykjavík 1989.
Kristján Eldjárn. „Dómsdagur í austrænum anda“. Hundrað ár í Þjóðminjasafni. Reykjavík 1962, nr. 61.
Selma Jónsdóttir. Byzönzk dómsdagsmynd í Flatatungu. Reykjavík 1959.
„Þórðar saga hreðu.“ Kjalnesinga saga. Íslenzk fornrit XIV. bindi. Reykjavík 1959, bls. 161-226.