„En skiøn Planete-Bog“ - Stjörnuspádómsbók frá 1764
ÁGÚST 2018
Þjms. 2008-5-403 b.
Um fátt hefur verið rætt meira manna á milli að undanförnu en sérstakt veðurfar á Íslandi það sem af er sumri. Þar hafa ýmsir veðurfræðingar, bæði lærðir og leikir, verið kallaðir til en einnig hefur fólk leitað sér vitneskju í gömul veðurfræði og spádóma þar að lútandi. Það er því engin nýlunda að fólk vilji skyggnast fram í tímann með öllum tiltækum ráðum, hvort sem um veðurfar eða annað sem viðkemur lífi mannsins er að ræða.
Gripur ágústmánaðarins er stjörnuspádómabók, útgefin í Kaupmannahöfn árið 1764. Hún er einn þeirra um 800 gripa af íslenskum uppruna sem Nordiska museet í Stokkhólmi afhenti Þjóðminjasafni Íslands til „ævarandi varðveislu“ árið 2008. Hún ber þann langa titil „En skiøn Planete-Bog, hvor udi beskrivess de syv Planeters med de Tolv Tegns Natur oc Complex. Meget herligen afmalede, oc andre fleere Stykker, som her ogsaa tilhøre.“ Bókin er 64 blaðsíður, í pappabandi og fjallar „... um lundarlag manna, gæfu o.fl. eptir því, undir hverri plánetu þeiri séu fæddir.“1)
Eins og kunnugt er hefur sr. Helgi Sigurðsson, prestur á Jörva og síðar á Melum í Melasveit, verið talinn helsti stofnandi Þjóðminjasafns Íslands. Hann gaf safninu sem stofngjöf 15 gripi til varðveislu og 24. febrúar 1863 gáfu stiftsyfirvöld út bréf þar að lútandi og telst sá dagur stofndagur safnsins. Svo virðist sem sr. Helgi hafi vegið eigandi bókarinnar því hann skrifar í safnskýrslu sína um hana: „Þessa bók eignaðist eg, þá eg var úngur, hjá sr. Brinjólfi Bjarnasyni, í Miklaholti. Var hún þá í rotnum blöðum, en síðan hefi eg komið henni í band.“2)
Í safnskýrslunni lýsir síðan sr. Helgi innihaldi hennar nokkuð nákvæmlega, ekki síst myndefninu sem var fremur fátítt í bókum á þessum tímum. Þar er getið um lófalestur og hvað hinar einstöku línur lófans tákna. Pláneturnar sjö (Satúrnus, Júpiter, Mars, Sólin, Venus, Merkúríus og Máninn) eru sýndar „í viðhafnarmikilli mannsmynd,“ hver með sitt sérstaka tákn. Því næst eru stjörnumerkin tólf nefnd og helstu einkenni þeirra sem undir þeim merkjum eru fæddir, s.s. hvernig fólk er „...mismunandi á sál og líkama, að gáfum, lunderni og laungunum, eða að líkamsvexti, atgjörfi...“3) og líka hvaða pláneta ráði mestu á hverju aldursskeiði fyrir sig og um „lukkukjör manns í lífinu.“ Athyglisverðar eru einnig reglur um blóðtökur og ýmsar lækningar þeim tengdum, allt eftir því hvernig staða plánetanna er hverju sinni. Þess má geta að ekki var farið að fjalla um blóðtökur í lækningabókum fyrr en um 1700 og þá talað um áhrif „... föruhnatta og stjörnumerkja á líkamann fyrir blóðtöku...“4)
Í bókinni er loks að finna reglur um að gæta heilsunnar og um líkur á því hvort sjúkum manni batni eða hann deyi, allt eftir stöðu stjarnanna. Þá er sérstök tafla er um það hvað beri að gera - eða forðast - hvern dag mánaðarins eftir því í hvaða merki tunglið er hverju sinni og sérstaklega ber fólki að fara varlega sjáist halastjarna á himni. Og auðvitað er spáð til um veðurfarið, allt eftir því hvernig tunglið er í afstöðu sinni gagnvart hinum plánetunum.
Í lok skýrslu sinnar lætur sr. Helgi í ljós persónulega skoðun sína á bókinni: „... Þessar og fleiri hégiljur, sem drotnuðu í mörgum löndum fram yfir siðabótina [...] eru, ef til vill, en ekki allstaðar útdauðar.“
Þótt ætíð hafi fólki þótt sitt hvað um ágæti stjörnuspádóma er þó ljóst að þeir lifa góðu lífi enn í dag. Það sést best á því að mörg dagblöð birta stjörnuspár daglega fyrir hvert stjörnumerki fyrir sig og stundum jafnvel ár fram í tímann. Verður hver og einn að ákvarða sjálfur um áreiðanleika slíkra spádóma en trúlegt er að sú löngun mannsins til að skyggnast inn í framtíðina muni lifa svo lengi sem hann lifir sjálfur. Og til þess verða notaðar bæði fornar og nýjar aðferðir...
(Sjá einnig: Gripur mánaðarins, mars 2017: Þjms. 2008-54-1)
Gróa Finnsdóttir
Heimildir:
Jón Steffensen. (1990). Alþýðulækningar. Í Frosti F. Jóhannsson (ritstj.) Íslensk þjóðmenning VII. Alþýðuvísindi, bls. 103- 192. Reykjavík: Þjóðsaga.
Sarpur.is - Þjms. 2008-5-403 b. -
http://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=347931
1) Sarpur.is – Þjms. 2008-5-403 b. – Safnskýrsla Helga Sigurðssonar
2) Sarpur.is – Þjms. 2008-5-403 b. – Safnskýrsla Helga Sigurðssonar
3) Sarpur.is - Þjms. 2008-5-403 b. – Safnskýrsla Helga Sigurðssonar
4) Jón Steffensen, bls. 170.