Silfurker eftir Sigurð Þorsteinsson
Febrúar 2014
Gripur febrúarmánaðar er silfurker frá því um 1790. Það mun vera smíðað af Sigurði Þorsteinssyni sem var meðal þekktustu gullsmiða sem störfuðu í Kaupmannahöfn á 18. öld.
Kerið er úr silfri, gegnheilt, 11,7 cm á hæð og 8,3 cm í þvermál þar sem það er breiðast. Það stendur á ferhyrndri stétt og er með steyptri höldu. Kerið er skreytt með svokölluðum dúkhengjum um miðjan belginn, barmar og botn við stéttina eru skreyttir bárumynstri en neðri hluti belgsins er skreyttur laufmynstri. Stíll verksins er „eindregið kranzastíll“, eins og stendur í aðfangabók safnsins, einnig nefndur Lúðvíks XVI. stíll.
Neðan á botni kersins má greina fjóra stimpla sem þó hafa nokkuð látið á sjá þegar fóturinn hefur verið kveiktur á kerið. Þar sjást þó upphafsstafir smiðsins með hluta af ártalinu 1790. Þá sést merki Kaupmannahafnar, ráðstofustimpill, og einnig myntvarðarstimpillinn „F“ sem mun standa fyrir Frederik Fabritius, sem var af þekktri danskri gullsmiðaætt. Að lokum sést mánaðarstimpillinn fyrir nóvember, táknaður með ör bogmannsins, stjörnumerki mánaðarins.
Sennilegast þykir að kerið hafi verið notað undir sykur en síðasti eigandi gripsins mun hafa notað það undir vindla. Óvíst er hver hefur verið upphaflegur eigandi silfurkersins en vitað er að Bjarni Thorarensen amtmaður átti kerið um einhvern tíma, en það tilheyrði síðar Hildi dóttur hans sem gaf það fóstru sinni og nöfnu, eiginkonu Árna Þorkelssonar frá Geitaskarði. Árni seldi það síðan Þjóðminjasafninu um 1913.
Höfundur gripsins, Sigurður Þorsteinsson, eða Sivert Thorsteinsson eins og hann nefndist ytra, fór ungur til Kaupmannahafnar til að nema gullsmíði en sneri aldrei aftur heim þótt hann hefði alla tíð náin tengsl við Ísland. Hann var mjög virtur og afkastamikill gullsmiður í Danmörku á þessum tíma og kenndi m.a. íslenskum gullsmíðanemum ásamt því að gegna ýmsum opinberum störfum.
Mjög margir þekktir silfurgripir eftir Sigurð eru til hér á landi, bæði kirkjugripir ýmis konar, borðbúnaður og skart, sem bera vott um hin miklu afköst hans.
Öll átjánda öldin er jafnan talin vera blómaskeið gull- og silfursmíðalistarinnar í Evrópu. Rót þess má trúlega helst rekja til hins mikla magns silfurs sem flæddi um álfuna allt frá seinni hluta 16. aldar í kjölfar landvinninga Spánverja í Suður-Ameríku. Landakönnun Spánverja kostaði sitt og þegar Potosí, frægasta silfurnáma heims í fjallinu Cerro Rico í Bólivíu, fannst fyrir tilviljun árið 1544 hófst vinnsla og síðar flutningur silfurs í miklum mæli til Evrópu og var lang miklvægasta útflutningsvara spænsku nýlendanna í Suður-Ameríku. Sögusagnir eru um að Potosísilfrið hefði nægt til að byggja brú frá Ameríku til Spánar en þó yrði nóg eftir... Silfrið var fyrst og fremst notað sem gjaldmiðill og eins notuðu Spánverjar það til að greiða skuldir sínar til nágrannalandanna.
Það er áhugavert að huga að þessu ferðalagi og sögu efnisins – silfursins - þegar horft er á silfurkerið hans Bjarna Thorarensen amtmanns. Hugurinn hvarflar til indjánanna og afrísku þrælanna sem Spánverjar fluttu til Suður-Ameríku í stórum stíl eftir að námuvinnslan hófst. Afföll mannaflans voru líka gríðarleg og talið er að ekki minna en átta milljónir námuþræla hafi látist á þeim þremur öldum sem námuvinnslan stóð sem hæst. Unnið var á tólf tíma vöktum, fjóra mánuði í senn og fengu þrælarnir ekki að koma upp úr námunum á þeim tíma. Það þótti gott ef þrælarnir héldu lífi við þessar aðstæður lengur en í sex mánuði.
Á blómaskeiði sínu við lok 17. aldar var Potosí ein stærsta borg veraldar með um 200 þúsund íbúa. Í dag eru íbúarnir hins vegar um 10 þúsund og fyrir löngu er búið að tæma námuna af silfri. Þar er nú eingöngu unnið tin og zink.
Árið 1987 var borgin Potosí tekin á heimsminjaskrá UNESCO sem minnisvarði um byggingarlist nýlendutímabilsins, en jafnframt um sorglega sögu staðarins, takmarkalaus auðæfi og græðgi nýlenduherranna.
Gróa Finnsdóttir
Helstu heimildir:
City of Potosí. UNESCO. Sótt 25. janúar af http://whc.unesco.org/en/list/420
History of Potosí. Lonely Planet. Sótt 25. janúar 2014 af http://www.lonelyplanet.com/bolivia/the-southwest/potosi/history
Sarpur. Menningarsögulegt gagnasafn. Sótt 25. janúar 2014 af http://sarpur.is/Adfang.aspx?AdfangID=322986
Sigurður Þorsteinsson gullsmiður 1714-1742-1799. Sýning í Bogasal Þjóðminjasafns Íslands apríl – september 1981. Reykjavík, 1981.
Þór Magnússon. Íslenzk silfursmíð, 1.-2. bindi, Reykjavík, 2013